Yanlış bilgi ve sahte haber, 2018’in de en önemli gündem maddelerinden biriydi. Open Society tarafından Nisan ayında yayımlanan rapor, Türkiye’deki medya okuryazarlığının oldukça düşük ve toplumun sahte habere karşı dirençsiz olduğunu gözler önüne serdi. Reuters Institute for the Study of Journalism’in Haziran’da yayımladığı rapor, seçili 37 ülke içerisinde sahte habere en çok maruz kaldığını beyan edenlerin Türkiye’de olduğunu gösterdi. Kasım ayında ise dünyanın önde gelen dijital sözlüklerinden Dictionary.com, “misinformation”ı yılın kelimesi seçti.
Yayın hayatına başladığımız Ekim 2016’dan tam bir yıl sonra, elde ettiğimiz verileri ve gözlemleri kullanarak bir içgörü raporu yayımladık. “İnternette nelerden şüphe ediyoruz” başlıklı rapor, Türkiye’deki internet kullanıcılarının en çok hangi kategorideki haberlerden şüphe duyduğunu, kriz anlarında hangi sıklıkla teyit’e ihbar gönderdiğini ve bu ihbarları hangi kanallar aracılığıyla bize ulaştırdığını gösteriyordu.
Bu sene de, 2018 yılına bir bakış içeren yeni içgörülerimizi bu yazıyla paylaşmak istedik.
İlk içgörü raporu, 26 Ekim 2016 - 1 Ekim 2017 tarihleri arasındaki dönemi kapsarken bu rapor, 1 Ekim 2017 - 31 Aralık 2018 arasındaki verilerin incelenmesiyle hazırlandı.
İlk dönemde teyit’e 3 bin 820 tekil vaka için 7 bin 628 bildirim yapılmıştı. İkinci dönemde bu sayı 4 bin 835 tekil vaka için 11 bin 518 bildirime yükseldi. Yani doğrulanması talebiyle gönderilen ihbarlar, günlük ortalama baz alındığında bir önceki döneme göre yüzde 12,67 arttı.
En çok şüpheli haber bildirimi politika başlığında
teyit’e en çok şüpheli bilgi bildirimi yapılan konu başlığı bir önceki raporda da olduğu gibi, yine politika. İkinci yılımızı kapsayan tarihler arasında gönderilen 11 bin 518 ihbardan yüzde 56’sı bu başlığa ait. İlk yayımladığımız içgörü raporunda bu oran yüzde 51’di. Tarih, sağlık, ekonomi ve çevre kategorileri ise politikanın ardından en çok şüpheli bilginin gönderildiği diğer başlıklar.
E-posta yoluyla bildirim bir önceki döneme göre artış gösterdi
Kullanıcılar şüpheli haber bildirmek için en fazla Twitter’ı kullandı. 11 bin 518 şüpheli bilgiden yüzde 46’sı Twitter’daki özel mesaj özelliği kullanılarak gönderildi. En az kullanılan kanal ise yüzde 10 ile WhatsApp. E-posta ile gönderilen şüpheli haber bildirimlerinde de yüzde 5’lik artış yaşandı. E-postanın tüm bildirimlerin içindeki payı yüzde 12. Facebook ise Twitter’ın ardından tercih edilen ikinci kanal.
Özellikle Twitter’daki mention özelliğiyle şüpheli haber bildirimi yapan kullanıcıların oranında bir düşüş yaşandı. Yine Reuters’ın 37 ülkeyi incelediği dijital medya raporuna göre, siyasi görüşünü açık bir şekilde dijital mecrada ifade etme durumunda resmi makamlarla problem yaşamaktan en çok endişe edenler Türkiye’de. Yani internet kullanıcılarının şüpheli haber bildirimi için daha kapalı platformları tercih etmesiyle Reuters raporundaki sonuç arasında yakın bir bağ olabilir.
teyit ve teyitçilik fikri büyüyor
Aynı dönemde, teyit’in etkisi de hem kendi platformunda hem de sosyal mecralarda ciddi şekilde arttı.
1 Ekim 2017 tarihinden bu yana en fazla büyüme Twitter’da yaşandı. 15 aylık süreçte 150 binden fazla Twitter kullanıcısı teyit’i takip etmeye başladı. Ekim 2018’de açılan Instagram profili de kısa sürede 15 bin takipçi kazandı. Aralık’ın son haftası YouTube’da yayına başlayan teyit, bu platformda da çok kısa bir sürede 2 bin 500 aboneye ulaştı.
Doğrulanması talebiyle gönderilen iddiaların yüzde 10’unu sonuçlandırdık
Şimdi de, 15 aylık süreçte verilerle teyit ekibinin mesaisine de bir göz atalım.
Kullanıcılar toplamda 4 bin 835 tekil vaka için 11 bin 518 şüpheli haber bildirimi yaptı. Bu vakalardan yüzde 10’u sonuçlandırılarak okuyucular ile paylaştık. İddiaların yüzde 55’i yeterli veriye ulaşılamadığı, delillerin güvenilir olmadığı, teyit’in metodolojisine uygun olmadığı ya da haber sitelerinden farklı bir delil eklenemediği için yayımlanmadı. Şüpheli haber bildirimlerinin yüzde 32’si incelenen iddia önem, aciliyet ve yaygınlık kriterlerini geçemediği için daha sonra incelenmek üzere beklemeye alındı.
İlk bir yıllık faaliyetimizde (26 Ekim 2016 - 1 Ekim 2017), kullanıcılar toplamda 3 bin 820 tekil vaka için 7 bin 628 şüpheli haber bildirimi yapmış, bu vakaların yüzde 16,12’si sonuçlandırılmıştı. Karşılaştırma yaptığımız ikinci dönemde iddiaların sonuçlandırma oranı düşmüş görünüyor.
Bir önceki dönem ile karşılaştırıldığında sonuçlandırdığımız iddia sayısı birbirine çok yakın. Fakat orandaki düşüşün bazı sebepleri bulunuyor. Birincisi şüpheli haber bildiriminin artması. Kullanıcılar bir önceki döneme göre daha fazla bildirim yaparken teyit’in kapasitesi uzun bir süre boyunca aynı kaldı. Yani teyit, bütün iddiaları cevaplandırabilecek büyüklükte bir ekibe ulaşmamıştı.
Bir diğer sebep ise teyit’in daha çok kişi tarafından bilinmesiyle kullanıcıların doğruluğu kesin olan ya da doğrulanabilir veriler içermeyen içerikleri daha sık göndermeleri. Örnek vermek gerekirse, Sağlık Bakanlığının resmi hesabından atılan bir tweete dahi kullanıcıların şüphe duyması ya da Mevlana’nın Moğol ajanı olduğu gibi doğrulanması oldukça güç iddiaları daha sık sorması bu oranı düşüren sebeplerin başlıcaları.
2017’nin sonunda yayımladığımız içgörü raporunda başlıklar şu şekildeydi: “İncelemeye alınmadı, sonuçlandı, sonuçlanmadı ve arşiv.” Ancak o tarihten bu yana teyit’in metodolojisi ve vakaları inceleme yöntemi değişiklikler gösterdi. Editoryal çalışmalarımızı yürüttüğümüz Dubito isimli programı daha aktif kullanarak nitelikli veriler elde etmeye başladık. Bu nedenle yukarıdaki sayıların neyi belirttiğini iyi aktarmak gerekiyor.
Sonuçlanan analizler, teyit editörlerinin inceleyip sonuca ulaştığı bildirimleri gösteriyor. ‘‘Sonuçlanmadı’’ başlığı, teyit editörlerinin inceleyip yeterli veriye ulaşamadığı ya da delillerin güvenilir olmadığı durumları karşılıyor. İncelemeye alınmayanlar da bu başlığın içerisinde ancak bu iddialar teyit’in metodolojisine ve ilkelerine uygun olmadığı için incelenmedi.
İncelenmeyi bekleyen iddialar ise önceliklendirme kriterlerini geçmeyi başaramayan ancak gelecek tarihte incelemek üzere bekletilen iddiaları kapsıyor.
Kriz zamanları internet kullanıcıları doğru bilgi için teyit’e başvurdu
Kriz anlarında şüpheli bilgileri doğrulamak için yayın hayatına başlayan teyit’e en yoğun ilgi toplumsal açıdan önem barındıran konuların gündem olduğu dönemlerde yaşandı. Özellikle Afrin’e yapılan askeri operasyon ve 24 Haziran seçimleri gibi dönemlerde kullanıcılar teyit’e daha sık başvurdu.
Günde ortalama 25 şüpheli haber ihbarı yapılırken bu sayı seçim döneminde günde 44’e kadar yükseldi. Yani ortalama yüzde 75’lik bir artış yaşandı. teyit’e Ekim 2017’den 2019 başına kadar incelenmesi için bildirilen vaka başına ortalama 2,38 mesaj yollandı. Kriz dönemlerinde ise bu sayı oldukça yüksekti. Bazı şüpheli bilgilerle ilgili kullanıcılar 100’e yakın bildirim yaptı.
15 Temmuz darbe girişiminin önceden hükümet tarafından planlandığını gösteren “çok gizli belge”
iddiası hakkında 138 kez şüpheli haber bildirimi yapıldı. Delillerin açık olmaması, kaynak yetersizliği ve delillerin güvenilir olmaması nedeniyle sonuca ulaşılamadı. Almanya, İngiltere ve CIA başkanlarının gençliklerinde bir arada olduklarını iddia eden fotoğraf hakkında da kullanıcılar 106 kez bildirim yaptı. Fotoğraf hakkında bir analiz yayımladık. Kesin bir sonuca ulaşamamış olsak da pek çok ihtimal bu analizde değerlendirildi. Diğer iddialar hakkında da sırasıyla 91, 59 ve 57 kez bildirim yapıldı.
Facebook’un doğrulama programının Türkiye yürütücüsü olduk
Facebook’un hayata geçirdiği doğrulama programının Mayıs 2018’de Türkiye partneri olan teyit, Facebook platformu üzerinden bildirilen şüpheli bilgileri de incelemeye aldı.
Bu incelemeler doğrultusunda platformda tespit ettiğimiz şüpheli bilgiler hakkında analizler yayımlayarak sahte haberin Facebook’taki yayılımını yavaşlatmaya çalıştık.
Medya ve akademide teyit
Bu süreçte teyit, medyada ve akademik araştırmalarda da yer aldı. Murut Uluk’un yeni medya ve teyit’i inceleyen yüksek lisans çalışmasının kitabı yayımlandı. Bunun dışında teyit’in çalışmaları altı ayrı akademik çalışmaya konu oldu.
teyit'i konu alan akademik araştırmalar
- teyit.org'da çıkan asılsız Suriyeli haberleri'nin Van Dyke Söylem Analizi
- Siyasal iletişimde dezenformasyon ve sosyal medya: Bir doğrulama platformu olarak teyit.org
- Yeni medyanın yeni eşik bekçileri olarak haber doğrulama siteleri: “teyit.org” örneği
- Sağlık haberlerinin sosyal medyada yayılımında doğrulama platformlarının yeri ve işlevi: teyit.org örneği
- Haber söylemlerinde niteliksel dönüşüm: Seküler bir anlatı türü olarak haberin mahremin dili ile ilişki kurma biçimleri
- It's not a lie if you believe it: A look at the fake news epidemic in Turkey
Yayımladığımız analizler ve #teyitpedia içerikleri Ekim 2017 - Aralık 2018 tarihleri arasında çeşitli basın kuruluşları tarafından paylaşıldı. teyit içerikleri 15 ay içinde farklı sitelerin yankı fanuslarına 614 kez dahil oldu. 434 ayrı içerikte de teyit ve çalışmalarından bahsedildi. Bu sırada teyit, TV programlarında da konuşuldu. Siyasi isimlerden gazetecilere, alanında uzman kişilerden pek çok farklı kitleye erişim gücüne sahip insanlar sayesinde teyit mesajı aktarıldı.
2018 nasıl geçti, 2019’da neler bekleniyor?
Genel olarak bu verilere baktığımızda teyit bir önceki yıla göre daha geniş kitlelere, farklı yankı fanuslarına erişebildi. Özellikle kriz dönemlerinde kullanıcıların doğru bilgiye daha sık ihtiyaç duyması tam da kuruluş amaçlarımızdan birini karşılayabildiğimizi gösteriyor. Ancak yolumuz uzun.
Türkiye’nin yanlış bilgi ekosistemine dair daha çok veriye ihtiyaç var. Yanlış bilginin üretildiği kaynakları, nerede dolaşıma girdiğini ve yanlış bilgiyi paylaşma motivasyonunu haritalayabilmek için araştırmalara ve teknoloji odaklı çalışmalara yöneleceğiz. Görsel iletişim araçlarını daha verimli kullanarak soruna dair farkındalığı artırmak istiyoruz.
2018 bizim için oldukça kritik bir yıldı. Hedeflerimizin birçoğuna ulaştık. Kutuplaşmanın medya üzerindeki etkilerini, haber tüketicilerinin kullanım alışkanlıklarını, haber sitelerinin yanlış bilginin yayılmasındaki rolüne ilişkin süreçleri anlamak için bir araştırma yaptık. Yakın zamanda bu araştırmanın sonuçlarını paylaşacağız.
2018’e 4 kişiyle başladık. Yıl içerisinde büyüyerek 11 kişilik bir ekip olduk. Bağlantıların internette kaybolmasını engellemek ve arşivlenmesini sağlamak için geliştirdiğimiz teyit.link’e yeni bir güncelleme getirdik. Dubito aracını daha gelişmiş bir sürümüyle güncelledik. Ayrıca şeffaflık ilkemiz gereği teyit takipçilerinin hangi iddiaları incelediğimizi görebilmeleri için Editör Masası’nı kurduk.
Katıldığımız paneller ve eğitimlerde pek çok yeni insana ulaşarak medya okuryazarlığı konusunda aktarımlarda bulunduk. 2019’da bu eğitimlerin sayısını artırmak ve yeni medya okuryazarlığı alanında daha fazla eğitim materyali üretebilmeyi, daha çok kişinin bu eğitimlerden yararlanabilmesini hedefliyoruz.
2018 boyunca konuşmacı olarak 13 panelde bulunduk, 3 etkinlikte eğitmen olarak yer aldık. Bu etkinlikler ile toplamda 2 bin 500 kişiye ulaştık. Toplamda 15 ayrı röportaj verdik, 6 podcast/radyo programına konuk olduk. 15 ayrı etkinliğe de katılımcı sıfatıyla dahil olduk.
1 Ekim 2017’den 31 Aralık 2018’e kadar toplamda 431 analiz, 69 teyitpedia yazısı, 19 içgörü ve 18 dosya içeriği yayımladık. İnternet sitemizdeki sayfa görüntülenme sayısı bir önceki döneme kıyasla yüzde 14’lük artış göstererek 7 milyona yaklaştı. Instagram ve YouTube’da aktif olduk. Görsel içeriklere ağırlık vermeye başladık.
2019, teyit’in özellikle görsel anlamda yenilendiği ve farklı iletişim araçlarını etkili bir şekilde kullanmaya başlayacağı yıl olacak.
