Bu içerik ilk kez "Truth, Lies and Likes: The Reader’s Role in the Battle Against Fake News" başlığıyla Storyful tarafından 17 Kasım 2016 tarihinde yayınlanmış ve Yusuf Tatlı tarafından Teyit için çevrilmiştir.
Geçtiğimiz haftalarda, habercilik camiası, yanlış haberlerin sıklığı ve bunun başkanlık seçimleri üzerindeki etkisi üzerine tartışmalara tanıklık etti. Inforwars ve The Blaze gibi büyük oyuncuların yanı sıra Occupy Democrats, WorldNetDaily, The Other 98% ve US Uncut gibi basmakalıp sayfalar sosyal medyada geniş kitlelere ulaştı çünkü bu sayfalar hedef kitlelerine en doğru şekilde nasıl hitap edeceklerini biliyorlardı.
Bunun formülü çok basit ama zekice. Önce belli bir kitleyi üzecek ya da sevindirecek haberleri inanılmaz bir başlıkla paylaşarak başlıyorlar. Habere göz atan okur, harekete geçerek kendisi gibi düşünen arkadaşlarından oluşan ağında bu haberleri hemen paylaşıyor. Haber, bilginin nereden geldiğine ya da doğruluğuna bakılmaksızın bu ağda bir virüs gibi yayılıyor. Bu büyük ölçekte uygulanan klasik bir sosyal medya stratejisi.
Buzzfeed’in araştırmasına göre maalesef bu tarz haberler, seçimler sırasında ana akım haber kaynaklarından daha çok etkileşim alarak yaygınlık kazandı.
Birçok kişi sosyal ağları, özellikle Facebook’u, platformlarında sahte haber sitelerinin serpilmesine izin vermekle suçlayarak erkenci davrandı çünkü bu meseledeki asıl suçlular, yanlış haber yazan sitelerin yaratıcıları. Bunların başarılı olmasının sebebi sosyal ağ kullanıcıları arasındaki düşük medya okuryazarlığıdır. Geçtiğimiz günlerde, Google ve Facebook yalan haberlerin yayılmasını önlemeye yönelik planlarını açıkladılar. Bu iyi bir gelişme ama işin asıl kısmını kullanıcıların üstlenmesi lazım.
Gary Waters/Ikon Images
Storyful olarak profesyonel haber kaynaklarından çok, kullanıcılar tarafından oluşturulan içerik (haberler için işlenmemiş materyal) üzerinde yaptığımız çalışmalarla bilinsek de görgü tanıklarının içeriğini doğrulamakta kullandığımız prensipler, haber okuyan herkes tarafından kolayca kullanılabilir.
Herhangi bir okuyucunun, markanın, araştırmacının ya da gazetecinin yapması gereken ilk şey sürekli olarak uyanık olmaktır.
Okuduğunuz her habere ve hesaba mutlaka şüpheyle yaklaşın. Biz Storyful’da böyle yapıyoruz ve genellikle bu yöntem yalanı belirlemekte bize gerçekten yardımcı oluyor.
Önemli bilginin nereden geldiğini not edin
Doğrudan alıntılanan kişi, bir uzman ya da alanında kanıtlanabilir deneyimi olan, duruma yeterince hakim ya da bildiğini iddia ettiği şeyi gerçekten bilen biri mi? Ya da okuduğunuz makalenin alıntıladığı kişi şüpheli referanslara sahip bir “uzman” ya da konuşulan meseleyle açık bir bağı olmayan birisi mi?
Linkleri takip edin
Haber, bir işletmenin ya da devletin raporuna mı referans veriyor yoksa başka bir sitedeki başka bir makaleye mi? Eğer bu haber tamamen diğer haber üzerinden yazılmışsa, kaynağa tıklayın ve okuyun (eğer link verilmemişse, iddia edilen kaynağı Google’da aratın). Orijinal rapora ya da kaynağa ulaşana kadar aynı yöntemi kullanan bütün haberlerde linkleri takip etmeye devam edin.
Orijinal kaynağı bulamadığınız bir çembere düşebilirsiniz: En şaibeli sitelerin benzer sitelere referans veren benzer sitelere atıf yaptığını fark edebilirsiniz. Ben buna “küme başlangıcı” diyorum. Ya da daha kötüsü, orijinal kaynağı ararken çıkmaz sokağa düşebilirsiniz.. Bu büyük bir tehlike sinyali olmalıdır.
Yazar kim?
Eğer bütün önemli bilgiler havadan ya da yazarın kendi fikirlerinden gelmişse, o yazarı araştırın. Bildiğini iddia ettiği şeyi nereden biliyor olabilir? Belki de bu kişi o alanda uzman, ama belki de komplo teorisi delisi ya da, ailesinin bodrumunda yaşayan eksik bilgilendirilmiş bir ergen ya da sahte kimlik kullanan birisi.
İkinci bir kaynağa bakın
Gazeteciler için standart olan bu uygulamayı artık okuyucular da yapmalı. Eğer başka birisi aynı haberi yapmıyorsa, büyük ihtimalle o haber gerçek değildir. Bazen söz konusu sitenin çapı geniştir ve eğer böyleyse harika! Haberi ilk öğrenenler arasındasınız (her ne kadar bu kısa süreli bir ayrıcalık olsa da). Fakat, bir diğer ihtimal de bu haberi başka haber sitelerinde bulamamanızın sebebinin haberin uydurma olmasıdır.
Sahte haberleri fark etmek üzerine birkaç tüyo daha:
- URL’ye yakından bakın. Paylaşılan şey ilk bakışta ABC News ya da CNN gibi bilinen bir sitedenmiş gibi gözüküyor olabilir. Siteye tıkladığınız zaman site bilinen bir kaynağa benziyor olabilir ama URL’ye dikkat edin. “.com” uzantısından sonra başka alan adına sahip olabilir bu da büyük ihtimalle bu sitenin gerçek olmadığını gösterir.
- Standart (.com, .edu, .net, gov, vb.) olmayan veya garip alan adlarına sahip URL kullanan sitelere dikkat edin. Yalan haber siteleri için başka ülkelerden alan adı alıp yeni bir site açmak daha kolay.
- Bulabileceğiniz her türlü bilgi için sitenin “Hakkımızda” sayfasına bakın. Siteyi kim yönetiyor? Sahibi kim? Bu bilgiyi sitelerin en alt kısmında da bulabilirsiniz. Bütün meşru haber sitelerinde bu bilgiler vardır.
- Sitenin yalan haberlerle bilinip bilinmediğini öğrenmek için ismini Vikipedi’de, Google’da aratın.
- Eğer yazım yanlışı, gereksiz büyük harf kullanımı ya da genel olarak dilin tuhaf kullanımı söz konusuysa, sitenin meşru bir haber kaynağı olamayacağını göz önünde bulundurun.
- Aynı şey web tasarımı için de geçerli. Eğer sitede dolaşması zorsa, düzgünce açılmıyorsa ya da amatörce gözüküyorsa, dikkatli davranın. Site kendi kendine çalışan bir gazeteciye ya da uzmana ait olabilir. Veya tamamen yalan olabilir.
- Yazarı not edin. Eğer gönderi ya da haber, yazarın ismini ya da yazar hakkında herhangi bir bilgiyi içermiyorsa bu kaynak meşru olmayabilir.
Ve bu uyarılar bütün medya türleri için geçerlidir, sadece ismi garip olan siteler için değil. Gazetelerin, televizyon kanallarının ve online haber markalarının çoğu iyi iş çıkarıyorlar ama bazen de fena çuvallıyorlar. Her zaman tetikte olun.
Son olarak, yalan haberlerle ve filtre baloncuğunuzdaki ön yargıyla mücadele etmenin en iyi yollarından bir tanesi de haber okurken, özellikle gerçek olamayacak kadar korkunç ya da harika bir haberi, farklı kaynaklardan da okuduğunuza emin olun. Medyayı bu şekilde tüketmek sadece bir haber kaynağının ön yargılarını tespit etmek için değil aynı zamanda kendinize daha eksiksiz bir içerik sağlamak için de yararlıdır. Farklı gazeteciler farklı kaynaklarla konuşabilir ve böylece farklı kaynaklardan daha eksiksiz haberler okuyabilirsiniz.
Haberlerin kolayca üretildiği ama bunu doğru bir şekilde yapmanın zor olduğu bu çağda, haber kaynaklarımızdan ve okuyucular olarak kendimizden daha iyisini beklemeliyiz.
