Yanlış Bilgileri Çürütme El Kitabı, en güncel araştırmalardan yola çıkarak çürütmenin nasıl, hangi yöntemlerle ve ne zaman yapılması gerektiğine yönelik ipuçları veren bir rehber niteliğinde. George Mason Üniversitesi Center for Climate Change Communication tarafından desteklenen, alanında uzman 22 araştırmacının bir araya gelerek hazırladığı ve Teyit’in Türkçeleştirdiği el kitabını Teyit’in yayınlar sayfasından indirebilir ve okuyabilirsiniz.
Yanlış bilgiler, ister kasten yanıltmak amacıyla yayılmış olsun (dezenformasyon), ister yanlış olduğu bilinmeden yaygınlaştırılmış olsun (mezenformasyon), bireylere ve topluma zarar verebiliyor. Yanlış bilgileri düzeltmek ve doğru olanı öne çıkarmak, yanlış bilginin sebep olabileceği zararı azaltmak ve yanıltıcı bilginin olumsuz etkilerinin önüne geçebilmek için önemli.
“Bilişsel antikorlar” üretmek için aşılama yöntemi
Aşılama, önleyici bir yanlışlama ve önceden çürütme yöntemi olarak biliniyor. Yani eğer her birimiz yanlış bilginin yanıltıcı yönlerini iyi aktarabilir, yanlış bilgi yayan aktörleri tanımlayabilir ve doğru bilgiye ulaşmaya yönelik ipuçlarını içselleştirebilirsek, aşılanmış, yani yanlış bilgiye karşı bağışıklık kazanmış oluyoruz. Aşılamanın birçok farklı konuyu kapsar şekilde teyitçiler ve doğrulama platformları tarafından düzenli olarak uygulanıyor olması ise bağışıklığın artması noktasında etkili.
Aşılama, yani “önceden çürütme” olarak da bilinen pre-debunking yöntemine ek olarak, doğruluk dürtmeleri gibi uyarılar da yanlış bilgiye olan duyarlılığı artırıyor ve “şüphe kası”nı çalıştırıyor. Teyit’in 30 Ekim 2020 tarihinde, İzmir depremi yaşandıktan hemen sonra şüpheli bilgilerin yayılacağını öngörüp Twitter üzerinden bir uyarı tweeti paylaşması bu tarz bir uyarı ve ikaz çabasının örneği. Şüpheli ve yanlış bilgilerin karşımıza çıkabileceğine dair yapılacak genel bir uyarı bile, Yanlış Bilgileri Çürütme El Kitabı’na göre, “bu bilgilerin internette paylaşılma olasılığını azaltıyor.”
Çürütmeler işe yarıyor
Yanlış bilgi zarar verebiliyor. Yanlış bilgi zarar verebildiği gibi “akılda kalıcı” ve “inatçı” da olabiliyor. Bunu aşmanın yolu ise yanlış bilgi henüz yayılmamışken hızla müdahale edip “aşılama” yapmak veya zaten gündemde olan bir yanlış anlatıyı etkili bir şekilde çürütmek.
Öneri: Yanlış bilginin ortaya çıkacağı ve internette dolaşıma gireceği öngörülüyor fakat yanlış bilginin henüz yayılmadığı gözlemleniyorsa bazı uyarılar yapmak yol gösterici olabilir. Ayrıca aşılama ve önceden çürütme yöntemlerine başvurmak, ana sayfalarımıza düşebilecek içeriklerin neden yanıltıcı olabileceğini açıklamak da olası yayılımın önüne geçebilir.
Yanlış bilgi yayılıyorsa çürütmek en iyisi
Özellikle salgınla birlikte yeni koronavirüsün ortaya çıkışı, olası tedavi yolları ve süregiden aşı çalışmalarıyla ilgili pek çok yanlış ve yanıltıcı bilgi internette dolaşıyor. Seçimler, doğal afetler, çatışmalar gibi bilgi yığını yaşanan ve arkasında bir bilgi krizi bırakan dönemlerde ise şüpheli bilgiler daha da hızla yayılıyor.
Yanlış bilgi belirli bir taşma noktasını (tipping point) aşmış ve pek çok kullanıcıya, çok farklı platformlar üzerinden ulaşıyorsa, bu bilgileri çürütmek en iyisi. Çünkü yüksek etkileşim alan yanlış bilgileri, hızla çürüterek doğrularını sunmak ve doğru bilgiyi, yanlış bilginin o zamana kadar yayıldığından çok daha geniş mecralarda yaygınlaştırmak gerekiyor.
Yanlış bilgiyi çürütme sürecinin kendisi, yanlış bilgiyi yeniden tekrar ediyor olmamızı gerektiriyor. Tekrarlar, yanlış bilgiye olan aşinalığı arttırsa da doğru bir çürütme yöntemiyle, düzeltmelerin daha etkili olmasını sağlayabiliriz.
Çürütmeler aşinalığın önüne geçiyor
El kitabının diğer bir önemli vurgusu ise çürütmelerin, doğru yöntemlerle ve doğru bir zamanlamayla yapılması halinde “işe yarayacağını” gösteriyor olması. Bu tartışmaların ortasında ise teyitçilerin sıkça üzerinde düşündüğü “geri tepme etkisi” ile ilgili güncel çalışmalara yer veriliyor.
Geri tepme etkisi, çürütme veya teyit gibi düzeltmelerin, yanlış bilgilere duyulan inancı azaltmak yerine geri teperek yanlış bilgiye duyulan inancı daha da arttıracağı düşüncesi. Bu etki, daha önce çevirdiğimiz “Yanlış Bilgi Psikolojisi” isimli çalışmada da düzeltmenin neden zor olduğundan bahsedilirken aktarılıyordu. Teyitçiler, özellikle geri tepme etkisi yaratmadığından emin olmalı çünkü geri tepme etkisi, düzeltmenin sadece işe yaramadığını değil ters teperek yanlışa olan inancı daha da artırabileceği anlamına geliyor. Fakat yapılan son araştırmalar, geri tepme etkisinin çok nadiren oluştuğu sonucuna varıyor. Yani düzeltmeleri ulaştıracağımız kişilerin tutumlarını değiştiremeyeceğimiz ya da geri tepeceğinden endişe duyduğumuz için düzeltmekten çekinmek iyi bir yöntem değil, bunun yerine doğru yöntemlerle çürütmeleri yayınlamak gerekiyor.
Bu grafikte yanlış bir anlatının, zaman içinde sıkça tekrarlandığı görülüyor. Devamlı tekrar edilen yanlış anlatıya duyulan aşinalık ise, bu nedenle zaman içinde artıyor. Yanlış anlatı yaygınlaşmışken yayınlanan etkili bir çürütme ise aşinalığı bastırıyor. Bu da doğru bilginin aşinalığı artırma yolunda atılması gereken ilk adımlardan biri.
Dayanıklılık, direnç, yılmazlık
Yanlış bilgiyle mücadelede en çok dayanıklılık, direnç ve yılmazlık kavramları öne çıkıyor. Dijital, medya ve bilgi okuryazarlıklarının kazandırdığı beceri ve yetiler de bireylerin yanlış bilgiye olan direncini artırmayı sağlıyor. Bütün içeriği tamamen okumadan paylaşmamak, bilgi kaynağının geçmişini, daha önceki paylaşımlarını göz önünde bulundurmak, kaynağın güvenilirliğini sorgulamak ve birden çok kaynağa başvurmak, kolayca harekete getirilebilecek ve hızla alışkanlık haline gelebilecek önemli ipuçlarından.
Yanlış bilgiyi çürütmeye hazırlanıyorsanız, dikkat etmeniz gereken birkaç nokta var. Adımları sırayla takip edebilirsiniz.
- Çürütmenize doğru bilgiyle başlayın!
- Yanlış bilgiyi sadece bir kez tekrar edin.
- Neden yanlış yönlendirdiğini açıklayın.
- Çürütmenizi, doğru bilgiyi tekrarlayarak bitirin.
Yanlış Bilgileri Çürütme El Kitabını buradan okuyabilirsiniz.
