*Bu içerik ilk kez "WhatsApp is causing a serious fake news problem in Brazil" başlığıyla Vice tarafından 17 Ocak 2018 tarihinde yayınlanmış ve Tuğberk Nazik tarafından Teyit için çevrilmiştir.
2017 yılında Ekim ayının ortalarına doğru “Gerçeğin Kitabı” (Portekizce’de Livro da Verdade) isimli sitedeki bir haber Brezilya’nın en çok kullanılan sosyal medya platformlarında büyük bir hızla yayılmaya başladı.
Neredeyse bir gazete haberine benzeyen hikayeye göre Brezilya’nın ünlü drag queen’i Pabllo Vittar’ın Brezilya televizyon kanalı Globo’da çocuk programı sunmak için kamudan para yardımı aldığı söyleniyordu. Brezilya’nın cinsiyet ve politika üzerinden süren kültür savaşlarından faydalanan haber, hakların açıkça çiğnendiği hissi uyandırdı. Bunun üzerine Vittar’ın işe alınması yüzünden kanalın 50 milyon izleyici kaybettiği iddiası da ortaya atıldı.
Sao Paulo Üniversitesi'nde kamu politikası profesörü olan ve aynı zamanda yalan haber araştırmacılığı yapan Pablo Ortellado'ya göre bu iddiaların hiçbirinin doğru olmaması başlıca bir sorun. Nihayetinde haberlerin doğru olmadığı ortaya çıktı ama haberlerin doğru olup olmadığı diğer insanlar tarafından pek önemsenmedi çünkü yalnızca Facebook’ta bile 110.000 kez paylaşılmıştı diyor Ortellado.
Ortellado ayrıca, yalan haberlerin Facebook’un sahibi olduğu ve Brezilya’da çok fazla kullanıcısı olan bir mesajlaşma programında daha fazla ve hızlı bir şekilde yayıldığına inanıyor: WhatsApp.
WhatsApp kişiye özel, kapalı bir mesajlaşma hizmeti sunuyor ve bu yüzden yalan haber araştırmacıları işlerini yapmak için somut verilere ulaşamıyorlar. Ortellado, ancak WhatsApp’taki politik gruplara çaktırmadan katılarak bilgi alabildiklerini veya inceledikleri içeriklerdeki ipuçları sayesinde analizcilerin ne WhatsApp'ta ne olup bittiği hakkında çok az bilgi edinebildiklerini belirtiyor.
“Bu, Facebook’ta çok fazla yol paylaşılan bir yalan haber; ancak yalan haberi yayınlayan sitede Facebook için paylaşma butonu yoktu, sadece WhatsApp için vardı.” diyor Ortellado.
Dünya çapında yalan haberlerin yazılması ve onların yayılması hükümetleri bu durumla alakalı önlem almaları için harekete geçirdi ama çok az ülke bu duruma Brezilya kadar ilgi gösterdi. Bu ilgiyle birlikte bir çok raporun sonuçlarından görüleceği üzere 2016 yılında Brezilya’daki yalan haberler, doğru haberlerden daha fazlaydı. Bu durum öylesine büyük bir problem haline gelmişti ki bu sene yapılacak olan başbakanlık seçimleri öncesinde Brezilya polisi yalan haberleri yazan kişileri bulup cezalandırma planları yaptığını açıkladı.
Ancak WhatsApp Brezilya’daki yalan haber sorununa yeni bir engel daha getiriyor: Gizlilik. Tamamen veya kısmen herkese açık olan, bağımsız kişiler tarafından takip ve analiz edilebilen Twitter ve Facebook’un aksine WhatsApp, kullanıcılarına birebir iletişim sağlayan kapalı bir mesajlaşma hizmeti sunuyor. Yalan haber WhatsApp üzerinde katlanarak çoğalıyor: WhatsApp kullanıcıları zaten kutuplaşmış olan politik bir ortamda olayları öylesine çarptırıyor ki hedefe ulaşıp yanlış bilgi kaynağını bulma konusunda araştırmacıların, gazetecilerin ve Brezilya’daki durumda polislerin de işini zorlaştırıyor.
Özellikle Whatsapp’ı hedef olarak seçen yalan haber siteleri mevcut - muhtemelen 2018 seçimlerinde bu haberler yüzünden problem yaşanacak diyor Ortellado.
Tam hakimiyet
WhatsApp uygulaması Brezilya’da yaygın olarak kullanılıyor: Yaklaşık 200 milyonluk ülkenin 120 milyonu bu mesajlaşma uygulamasını kullanıyor, yani WhatsApp diğer uygulamalardan çok daha popüler. WhatsApp ile alakalı bir araştırmaya göre kullanıcılarının yüzde 35’i genel olarak bir şeylerden haberdar olmak için WhatsApp’ı kullandığını belirtiyor.
Brezilya’daki dengesiz politik durum da bu olayların çözülmesine pek yardımcı olmuyor. Brezilya halkının, ülkenin her yerinde hissedilen siyasal yozlaşma, yükselen ırkçılık gerginliği ve büyük bir kutuplaşmayla başı belada. Buna ek olarak Brezilya’daki haber medyası geçtiğimiz bir kaç yıl içinde epeyce küçüldü, çünkü artık insanlar haberlere sosyal medya üzerinden ulaşıyor ve geleneksel medyaya daha az güveniyorlar. Stanford Üniversitesi araştırmacılarının yayımladığı Ocak 2017 tarihli yazıya göre ABD’deki benzeri olaylar da 2016 seçimlerinde sosyal medyada yalan haberlerin yayılmasına yol açmıştı.
Yanlış bilgi araştırmacısı Claire Wardle’ın Bloomberg’e anlattıklarına bakılırsa Brezilya’daki durum insanların algıda seçiciliklerini etkilemek için, doğrulamadaki sapmaları ve gruplaşmaları için çok uygun. Texas-Austin üniversitesindeki basın profesörü Rosental Alves’in aktardığına göre WhatsApp gibi kişiye özel, birebir mesajlaşma uygulamaları da bu gruplaşmayı tetikliyor.
“Aileler veya hayal edebileceğiniz herhangi bir grup WhatsApp üzerinden kendi özel sosyal ağını oluşturuyor ve bu oluşumlar hiç kimsenin denetimi altında değil.” diyor Alves. “İnsanların oluşturduğu, denetimde olmayan ve görülemeyen bir çok sosyal ağ olabilir.” diye de ekliyor.
WhatsApp’ı temsil eden bir kişi Brezilya’daki yalan haber sorununa ilişkin yorum yapmayı reddetmiş ve şirketin tam zamanlı çalışan 250 kişilik ekibinden hiç birinin Brezilya’da olmadığına dikkat çekerek Brezilya hükümetiyle sürekli olarak görüştüklerini aktarmış.
Alves, WhatsApp üzerinde oluşturulan bu grupların yanlış bilgi üretmek için yeterince müsait olduğunu ve bu yanlış bilgilerin “kontrolden çıkana” kadar gruptan gruba dolaşmasının da muhtemel olduğunu söylüyor.
Sert cevap
Yalan haber üreticilerinin WhatsApp’ta en sevdikleri özellik olan gizlilik politikasına ithafen Brezilya polisinden sert bir cevap geldi. Brezilya’da yeni kurulan yalan haberler ile mücadele timindeki uzmanlar ve analizciler, WhatsApp’ın daha büyük bir sıkıyönetime ve serbest konuşma özgürlüğünün kısıtlanmasına yol açacağından endişeleniyorlar. Bunun gibi endişeler geçenlerde yüksek rütbeli bir polis memurunun diktatörlük dönemi yasasını yürürlüğe koymak istemesi ve bu yasadan aldığı görev gücüyle ilerlemek istemesi tehdidiyle ortaya çıktı.
Bu WhatsApp’ın politik gerginliğe neden olduğu ilk olay değil. Uygulama Brezilyalı hakimler tarafından 3 kez ayrı tarihlerde kapatılmıştı. Bunlardan en yakın olanı ise Haziran 2016’da polis ile yapılan veri paylaşımı tartışmasıyla alakalıydı. Mart 2016’da ise bir Facebook yetkilisi benzer sebeplerden dolayı kısa bir süreliğine hapse atıldı. WhatsApp’ın kullanıcı gizliliği gazeteciler tarafından epeyce methedilmişti.
Rio de Janeiro devlet üniversitesinden bir siyaset bilimi profesörünün uyarısına kulak verecek olursak hükümetin sert cevabıyla artan endişelerle, hapse giren eski başkanın öncülüğünde gerçekleşecek heyecanlı seçim dönemiyle, kışkırtıcı duruşuyla Brezilya’nın Donald Trump’ı olmayı hedefleyen sağ görüşlü milletvekili ile birlikte WhatsApp çok büyük bir sorunla karşı karşıya kalabilir.
Brezilya’daki yüksek seçim kurulu yalan haberlerin önlenmesi işine ordunun dahil olması gerektiğini söylemiş ama aslında ordunun bu gibi işlerle uğraşmaması gerektiğini de belirtmiş.
