Covid-19 pandemisi ile mücadelede elimizdeki en etkin araçlar aşılar. Bugün toplum bağışıklığının sağlanması ve virüsün yayılımının kontrol altına alınabilmesi için bireylerin aşılar hakkında doğru bilgilerle donanmış olmalarının ne denli kritik olduğu görülebiliyor. Yanlış bilgi bireyleri aşı tereddüdüne ve hatta aşı karşıtlığına sürükleyebiliyor.
Toplum içinde Covid-19 aşılarına ilişkin algıların ne durumda olduğunu anlamaya çalışmak, doğru bilgilerle bezenmiş etkili bir aşı kampanyasının birincil gereği. Nitekim çoğu zaman algılar, davranışlara paralel gelişiyor. Toplumun aşı konusundaki tutumlarını incelemenin toplum bağışıklığını sağlama yönündeki adımların planlanmasındaki önemini yadsımamalı. Tutumların anlaşılması için izlenebilecek birçok bilimsel yöntem varsa da, pandemi şartlarında yüz yüze röportaj, birebir anket, odak grubu araştırmaları ve benzeri yöntemlerin zorlu olduğunu söylemek gerek. Ancak toplumu belli bir düzeyde anlayabilmek için yüzümüzü çevirebileceğimiz bir başka kaynak da yok değil: Sosyal medya.
2021 yazında gerçekleştirilen SICSS'de (Summer Institute in Computational Social Sciences) bir araya gelen Sabancı Üniversitesi’nden Özgür Can Seçkin, Ege Ötenen, Umut Duygu ve Edinburgh Üniversitesi’nden Aybüke Atalay yaptıkları çalışmada Türkiye’de Covid-19 aşılarına yönelik toplum algısını Twitter verileri üzerinden inceliyor ve şu soruları yanıtlamaya çalışıyor:
- Aşıların tweetlerdeki isimlendirilmeleri (Çin aşısı, Alman aşısı, Biontech, Sinovac gibi) bize toplumun aşılara ilişkin algılarına dair ne söylüyor? Belli bir isimlendirme olumlu ve olumsuz bir retorikle ilişkilendiriliyor mu?
- Türkiye’de faaliyet gösteren ve Türkçe yayın yapan yabancı haber kaynakları aşılar hakkında yönlendirici bir etkiye sahip olabilir mi? Aşılar hakkında yapılan haberlerin dağılımı yabancı medya kanalları arasında bir farklılık gösteriyor mu? Bu haber kaynaklarının aşılara yaklaşımları nasıl?
- Aşılarla ilgili tweetlerin ne kadarı bot hesaplar tarafından paylaşıldı? Twitter’da kullanıcıları aşılar hakkında manipüle etmek amacıyla düzenlenmiş ve yapay kullanıcılar üzerinden gerçekleştirilen bir operasyondan söz edilebilir mi? Farklı aşı isimlendirmeleri için bot aktivitelerinde herhangi bir farklılık var mı?
Aşılarla ilgili anahtar kelimeler ve çalışmanın yöntemi
Çalışma kapsamında 1 Mart 2020 ila 18 Haziran 2021 tarihlerinde Türkçe atılmış ve içinde aşılarla bağlantılı 40 anahtar kelimeden en az biri geçen 629 bin 334 tweet incelendi. Anahtar kelimelerin belirlenmesinde özellikle Türkiye’de kullanılan veya ithalatı gündemde olan aşılarla (Coronavac, Sputnik V, BioNTech/Pfizer) bu aşıların üretici firmaları (Pfizer, Sinovac), bu aşıların üretici ülke ile ilişkilendirilme biçimleri sonucu ortaya çıkan etiketleri (Çin aşısı, Rus aşısı, Alman aşısı) ve tüm bunların alternatif ifade ediliş biçimleri (pfizer yerine fayzır gibi) baz alındı.
Seçilen 40 anahtar kelime şunlardı:
biontech, biontek, biyontek, bayontek, biyonteck, pfizer, fayzır, fayzir, pifizer, fizer, rus aşı, rus asi, sputnik aşı, sputnik asi, sputnik ol, sputnikv, sputnik bes, sputnik 5, korona asi, kovid asi, sinovac, sinovak, sinowac, sınovac, covd asi, çin aşı, cin asi, coronavac, koronavak, koronavac, korona aşı, covid aşı, kovid aşı, gavur aşı, gavur asi, alman aşı, alman asi, germen aşı, germen asi, mrna
Çalışmada izlenen metodoloji ise şu şekildeydi:
Farklı aşı isimlendirmeleri bize ne söylüyor?
Farklı aşı isimlendirmelerinin hangi sıklıklarda kullanıldığına aylık bazda bakıldığında çalışmanın odaklandığı zaman aralığında en çok bahsedilen aşının Pfizer/BioNTech olduğunu söylemek mümkün. Aşıların Türkiye’ye ulaşmalarının ardından Twitter’da daha sık konuşulmaya başlanmış olmaları ise tesadüf değil.
Aşılarla alakalı içerikler arasındaki söylemsel farklılıkları yakalamak ve aşıların menşe ülkelerin toplumun aşılara karşı algısını şekillendiren bir etmen olup olmadığını anlamak da hayli önemli.
Çalışmada Türkiye'deki Twitter kullanıcılarının batıda geliştirilen aşıdan bahsederken daha çok marka ve şirket ismini tercih ettikleri (Örneğin Alman aşısı yerine BioNTech/Pfizer), batılı olmayan ülkeler tarafından geliştirilen aşılardan bahsederkense daha çok ülke adını (Örneğin Sinovac yerine Çin Aşısı) kullandıkları anlaşılıyor.
Ek olarak, Twitter kullanıcılarının Pfizer/BioNTech aşısından bahsederken Pfizer yerine daha çok BioNTech demeyi tercih ettiği görülüyor. 2021'in başından itibaren aşıyla ilgili Türkçe haberlerin büyük ölçüde Covid-19 aşısını geliştiren firma olan BioNTech'in Türk-Alman CEO'larının başarısı etrafında yoğunlaşması, etmen olarak düşünülebilir. Pfizer isimlendirmesini kullanmak yerine BioNTech aşısı deme eğilimi bunun bir tezahürü gibi görünüyor.
Ulusal isimlendirmeler olumsuz duygularla ilişkilendiriliyor
Aşılar ve aşıların isimlendirilmesi odağında yapılan duygu analizi ise Türkiye’de aşılara yönelik tutumların bambaşka boyutlarını gözler önüne serer nitelikte. Atılan tweetler analize tabi tutulduğunda, bütün aşılarda marka adlarının (BioNTech, Pfizer, Sinovac, Sputnik V) olumlu duygularla, ulusal isimlendirmelerle anılmaları halinde ise (Çin aşısı, Rus aşısı, Alman Aşısı) olumsuz duygularla ilişkilendirildiği görülüyor. Bu ise bireylerin Alman, Çin, Rus uluslarına karşı tutumlarının aşılar nezdinde ufak bir yansıması olarak okunabilir.
Kelime kullanımlarına göre tweetlerin duygu analizi
(+ pozitif, - negatif duygu durumunu ifade ediyor)
Yabancı medyanın aşılara ilişkin tutumları
Türkiye’de ulusal basındaki kutuplaşma, güvenilir haber arayan haber tüketicilerinin Türkçe haber üreten yabancı medya kanallarına yönelmesiyle ile sonuçlanıyor. Yabancı medya kanallarının sıklıkla eleştirildiği noktalardan biri ise bu kuruluşların devlet destekli olmaları ve bulundukları ülkelerin kamu diplomasisi misyonunu üstlenmeleri.
Türkçe yayın yapan yabancı medya kuruluşlarının, aşılar üzerinden yaptıkları haberlerin kapsamına ve bu haberler aracılığıyla aktardıkları duygulara bakarak farklı aşılara karşı olan tutumları ve bu tutumların menşe ülkelerinin tutumlarıyla örtüşüp örtüşmediği de incelendi.
Twitter üzerinden Türkçe yayın yapan 12 yabancı medya kuruluşu analize tabi tutuldu:
BBC Türkçe, Sputnik TR, Independent, Sarkul Awsat, IRNA, Euronews Türkçe, Al-Monitor, CRI Türkçe, Deutsche Welle Türkçe, Xinhua News Türkçe, Voice of America Türkçe, Rudaw.
Batılı medya kuruluşlarının (DW, Euronews, BBC, ve Independent) Pfizer-BioNTech aşısını daha fazla ele aldığı görülürken Çin merkezli medya kuruluşlarının (Xinhua ve CRI) Sinovac ile ilgili haberlere nispeten daha fazla yer verdiği görülüyor. Resmi anlamda geliştirildiği ilan edilen ilk aşı olmasına rağmen, Sputnik V'nin yabancı medyada (Sputnik Türkiye dışında) çok fazla yer bulamadığı görülmekte. Genel olarak ise Türkçe haber yapan yabancı basında en fazla yer bulan aşının Pfizer/BioNTech olduğu ve onu Sinovac’ın takip ettiği görülüyor.
Yabancı medya kanallarının farklı ülke aşılarına yönelik duyguları analiz edildiğinde de ilginç bulgulara erişmek mümkün. Yukarıdaki görsel için dikkat edilmesi gereken, aşı sınıflandırmalarının aşılar ile ilgili anahtar kelimeler toplamını ifade eden terimler olmaları. Örneğin “Çin aşısı” başlığı Sinovac, Coronavac, Çin aşısı, Sinovak gibi terimleri içeren bir başlık.
Bu skalaya göre yabancı medyanın aşılara yönelik yansıttığı genel duyguların olumlu olduğu gözleniyor. Hiçbir kuruluş belirli bir aşıya dair negatif bir duygu yansıtmamış. Batılı medya kuruluşlarının (BBC, DW, VOA, Independent) Pfizer aşısından diğer aşılara göre daha olumlu duygu gösterdiği görülüyor. Medya kuruluşlarından bağımsız olarak Sinovac aşısına yönelik tutum da olumlu, ancak yalnızca Xinhua News, diğer kanallara kıyasla Sinovac'tan nispeten daha olumlu bahsediyor. Son olarak Sputnik V için, yalnızca Sputnik TR nispeten güçlü bir olumlu duygu sergilerken, diğer medya kaynaklarının nispeten daha zayıf bir olumlu duygu sergilediği görülüyor.
Aşılar hakkındaki söylemlerinin yakınlığına göre medya kanalları ağı
Aşılarla ilgili tweetlerde botlar
Çalışma kapsamında botlara da göz atıldı ve analiz sonucunda bin 31 bot hesabı ile bu hesaplardan atılan 3 bin 331 tweet tespit edildi. Mayıs 2021'de aşıyla ilgili tweetlerin neredeyse yüzde 20'si botlar tarafından gönderilmiş. Her aşı markası için bot aktiviteleri ayrı ayrı kontrol edildiğinde ise en fazla sayıda botun Pfizer/BioNTech aşısıyla ilgili tweetler etrafında olduğu görülmekte.
Bot kullanımının aşılara göre dağılımı
Botlar tarafından gönderilen tweetler üzerinde yapılan duygu analizi sonucunda, botların aşıların üretici şirket ismiyle anıldığı tweetlerde aşılar hakkında daha olumlu, ulus adı üzerinden konuşulan tweetlerde ise daha aşı karşıtı bir söylem izlediği anlaşılıyor. Bu bulgular ışığında botların aşının kendinden ziyade, ulusal kimlikleri kötülemeye karşı motive olduğu iddiasında bulunulabilir. Yalnız Sputnik V aşısında farklı bir durum söz konusu. Botlar tarafından atılan Sputnik V/ Rus aşısı ile ilgili tweetlerde, üretici firma ismi ya da ulus adı farketmeksizin, güçlü olumlu söylem tespit edilebiliyor. Bu, potansiyel bir organize propagandaya işaret ediyor olabilir. Ancak Sputnik V etrafında epey sınırlı bot ve tweetin bulunuyor olması, bu çıkarımı destekleyecek yeterli veriye sahip olmadığımız anlamına geliyor.
Botların farklı aşılara göre duygu analizi
Özetle, bireylerin aşılara karşı algılarının ve bunu yansıtma biçimlerinin aşıya göre değişiyor olduğu tespitinde bulunmak mümkün. Ulus isimleri kullanılarak bahsedildiklerinde aşılar görece olumsuz, firma adıyla bahsedildiklerinde ise daha olumlu duygularla ilişkilendirilmişler. Bu da bireylerin uluslara karşı önyargılarının bu tartışmada belirleyici bir rolü olabileceğinin sinyalini verir nitelikte. Bu noktada saptanan bot hesaplarından atılan ve aşıları ulus isimleriyle kullanan ilgili tweetlerde olumsuz duygular yansıtılmış olması da önceki bulguyla paralel bir biçimde okunabilir.
Yalnızca Twitter kullanıcılarının değil, medya kanallarının da aşılar özelinde farklı tutumlar sergiledikleri görülüyor. Türkçe yayın yapan Batılı haber kanalları Pfizer/BioNTech'i daha fazla ve daha olumlu bir duyguyla ele alıyor. Bu kanalların aşılar özelinde takipçilerinin tutum ve davranışlarını nasıl etkilediği ise bir başka çalışma kapsamında ele alınabilir.
