Bir tartışma sırasında ne kadar güçlü kanıtlar sunarsanız sunun karşı tarafın asla geri adım atmadığını ve sizin anlattıklarınızı hiç duymuyormuşçasına cevaplar verdiğini deneyimlediniz mi? Bu kişi doğrulama yanlılığına kapılmış olabilir. Bu yanılgı, politikadan bilimsel konulara, hayatın birçok alanında karar verme süreçlerimizi biz farkında olmadan etkiliyor.
Doğrulama yanlılığı nedir?
Bireylerin mevcut inançları ya da kanaatlerini destekleyen bilgileri seçerek onlara inanma ve çelişen bilgileri reddetme eğilimine doğrulama yanlılığı deniliyor. Dezenformasyon yayan aktörler de, kişilerin bu eğilimini suiistimal ederek etkileşimlerini büyütüyor.
Doğrulama yanlılığı tüm bilişsel yanılgılar içinde hakkında en çok araştırma yapılan konulardan. Açık fikirli olduğunu düşünen kişilerin dahi düştüğü bu yanılgı aslında bilgileri toplarken ve yorumlarken kullandığımız bilişsel bir kısayol. Sebepleri değerlendirmek zaman ve enerji gerektirdiği için beynimiz bu süreci daha verimli hale getirmek amacıyla kestirme yollar arıyor. İşte tam burada doğrulama yanlılığıyla karşılaşıyoruz.
Doğrulama yanlılığına örnek olarak, bir kişinin haberleri kendi siyasi görüşlerini destekleyen kaynaklardan takip etmeyi tercih etmesi ve bunlarla çelişen haberleri görmezden gelmesi veya reddetmesi verilebilir. Bunun sürekli tekrarlaması, kişilerin olayları sadece bir taraftan görmeleriyle, halihazırda sahip oldukları fikirlere sıkıca bağlanmalarıyla ve alternatif bakış açılarına kendilerini kapatmalarıyla sonuçlanıyor. Bu sebeple doğrulama yanlılığı toplumdaki kutuplaşmaların derinleşmesinin ve insanların birbirlerine kulak tıkamasının sebeplerinden biri olarak görülebilir.
Yankı fanusları ve doğrulama yanlılığı dürtüsü birbirini besliyor
Aslında doğrulama yanlılığı, yanlış bilgi sorununu anlamamıza yardım eden “yankı fanusu” kavramıyla da oldukça ilişkili. Bilgiyi sürekli aynı kaynaklardan tükettiğimizde, örneğin sosyal medyada sadece kendi görüşümüzden kişileri takip ettiğimizde, kendimizi görüşlerimizin tekrarlandığı bir fanusun içine alıyoruz.
İlginizi çekebilir: Teyit Sözlük: Yankı fanusu nedir?
Sosyal medya platformları, algoritmaları gereği beğenme ihtimalimiz olan paylaşımları karşımıza çıkarıyor ya da takip etmekten hoşlanacağımızı düşündüğü kişileri öneriyor. Bunu yaparken önceki etkileşim davranışlarımızdan yararlanıyor. Bu şekilde kısıtlı bir perspektife ve kendi fikirlerimize denk tarzdaki bilgilere ulaşmış oluyoruz. Sadece kendi fikirlerimizi doğrulayan içerikleri ararken yankı fanusumuz belirginleşiyor, fanusun içinde kaldıkça bilişsel önyargılarımız besleniyor.
Doğrulama yanlılığı hafızamızı da etkiliyor
Doğrulama yanlılığı, geçmiş olayları hatırlama biçimimizi de etkiliyor. Kendi argümanlarımızı destekleyen anıları ya da bilgileri daha kolay hatırlarken görüşlerimizle çelişkili olanları kolayca unutabiliyoruz. Bu da aslında seçici hafıza yanılgısına (selective memory bias) sebep oluyor. Kısaca bu yanılgı sadece karar verme süreçlerimizi değil geçmişten çağırdığımız ve hatırlamaya çalıştığımız bilgileri de şekillendiriyor.
Doğrulama yanlılığının en çarpıcı örnekleri ile pandemi döneminde karşılaştık. Aşı olduktan sonra hayatını kaybeden insanları hatırlatarak aşının etkisiz ve hatta riskli olduğunu tekrarlayan aşı karşıtları, Covid-19 sebebiyle hayatını kaybeden aşısız kişileri ya da aşı sayesinde hayatı kurtulanları görmezden geldiler. Kendileri gibi düşünenlerin paylaşımlarındaki aşı karşıtı hikayelerle birlikte aşıların etkisiz ya da zararlı olduğu kanısı da güçlendi. Sadece bireyleri değil toplumun tamamını etkileyebilecek bir karar olan aşı olmayı reddetmelerine ve hatta başkalarını aşı olmamaları için ikna etmeye çalışmalarına sebep oldu.
İlginizi çekebilir: Sağlıkla ilgili anekdotal aktarımlara güvenebilir miyiz?
Doğrulama yanlılığıyla nasıl baş edilir?
Doğrulama yanlılığına sebep olan bilişsel mekanizmalara karşı bağışıklık kazanabilmek mümkün. Karar alma süreçlerimizi nasıl etkilediğini ve nelere yol açabileceğini bilmek, kavrama aşina olmak ilk adım. Aşinalık, yanlılığa karşı karşı tetikte olmamızı kolaylaştıracaktır.
Haklı çıkmak yerine doğruyu aramayı hedef edinmek, tükettiğimiz bilgileri analiz ederken yeterince çaba harcadığımızdan ve kolaya kaçmadığımızdan emin olmak, aklımızdaki hipotezin neden yanlış olabileceğini veya alternatif hipotezleri ve bu hipotezlerin neden doğru olabileceğini gözden geçirmek gibi pratikler doğrulama yanlılığına kapılmamızı engelleyebilir.
