Afişe etmek: Başkasına ait kişisel bilgileri, kişinin izni veya haberi olmadan internete sızdırmak.
Ardına ekleme: Özellikle söyleşi gibi kameranın farklı açılardan iki ayrı insanı çektiği videolara uygulanan yanıltıcı kurgu tipi. Birbiriyle hiç bağlantısı olmayan cümle, kelime veya olayları farklı videolar halinde ard arda ekleyerek aldatıcı bir kurgu oluşturmak.
Asılsız haber: Herhangi bir dayanağı olmayan, tamamı uydurma ya da kurmaca bilgilerden oluşan sözde haberler.
Algoritma: Belli bir görevin otomatik olarak gerçekleşmesi için yapılan işlemler zinciri. Sosyal mecralarda yer alan algoritmalar, hangi içeriğin hangi sıklıkla kullanıcının önüne çıkacağını planlamak için birtakım kişisel verilerden yararlanır. Bu veriler genelde arama geçmişi, kişinin ziyaret ettiği sayfalar, etkileşime girdiği içerikler ve uzun süre geçirdiği videolardan oluşur. Platformlar kullanıcıyı mecralarında tutmak için algoritmaların elde ettiği ipuçları doğrultusunda kişiye özel seçilmiş benzer içerikleri sunar.
Asimetrik propaganda: İnternetin anonimliği ve kişilerin kendini istediği gibi gösterme şansını avantaja çevirerek, farklı görüşten kişileri olumsuz etkilemek ve fikirlerini değiştirme amacıyla yapılan eylemler. Özellikle seçim dönemlerinde bu gibi yanlış bilgi yayılımı daha yoğun yaşanır.
Bağlamdan koparma: Doğru bir bilginin, içinde bulunduğu olaylar, durumlar veya ilişkiler örgüsünden koparılarak farklı bir anlatı içinde sunulması.
Bot hesap: Bilgisayar programları tarafından yönetilen sosyal medya hesapları. Botlar belirli bir platformda istendiği şekilde gönderiler paylaşması veya etkileşime girmesi için oluşturulur. Otomatize edilmiş bu hesaplar, insan gücüne ihtiyaç duymaksızın gönderi paylaşabilir ve diğer içeriklerle etkileşime girebilir. Örneğin Twitter’daki botlar genellikle belirli bir hashtag üzerinden sürekli Tweet atarak konuyu gündeme taşırlar.
Çarpıtma: Gerçek anlamından saptırarak yanlışa sürüklemek veya yönlendirmek için oluşturulan içerikler.
Değinmeme: Videoların başı veya sonunda belirli kısımların kesilmesi sonucu, bahsi geçen bilgi ve ifadelerin tam tersini kast ettiğini iddia eden içerikler. Bu tür, videoların üzerine yanıltıcı kurgu uygulanmasıyla oluşturulur.
Dezenformasyon: Kasten üretilen yanlış ya da yanıltıcı bilgi. Yanlış bilgiyi kasten üretenler genellikle siyasi, ekonomik, psikolojik ya da toplumsal dürtülerden beslenir.
Doğrulanabilir bilgi: En az iki farklı kaynağın bilginin doğruluğunu belirlemede kanıt oluşturabildiği durumları gösterir. Bir bilginin doğrulanabilir olması için, aynı zamanda nesnel gerçekliklere temas ediyor olması gerekir. Geleceğe yönelik bilgiler, büyük çoğunlukla doğrulanabilir bilgi sınıfına girmemektedir.
Eşik bekçisi: İletişim biliminde, kaynağın ilettiği mesajı, alıcıya ulaşmadan önce denetleyen ve alıcının şartlarına uygun hale getirmek için değiştiren oyuncular. Sosyal medyada, çok takipçisi olan veya belli bir yankı fanusuna hitap etme gücü olan ünlüler, gazeteciler ve troller, Teyit için bu kategoridedir.
Etkileşim: Bir kişi, grup ya da gönderiyle doğrudan iletişim kurmak, yorum yapmak, beğenmek vasıtasıyla iletişime geçmek. Etkileşimin sosyal platformlarda en büyük göstergesi, gönderilerin altına yapılan yorumlar ve beğenilerdir.
Filtre balonları (Filter bubbles): Eli Pariser tarafından 2011 yılında ortaya atılan filtre balonları kavramı, platformların algoritmalar sayesinde kullanıcıların alışkanlıklarını bildiği ve internette yalnızca karşılaşmak istedikleri içerikleri görmesini sağladığı durumu tanımlar.
Gerçek addetme: Kurgu bir video veya fotoğrafın, gerçek olduğu iddiasıyla paylaşıldığı durumlar.
Geri tepme etkisi (Backfire effect): İlk defa Brendan Nyhan ve Jason Reifler tarafından kullanılan geri tepme etkisi, inançlarına aykırı bir kanıt ile karşılaşan bireylerin, kanıtı reddederek inançlarına daha da sıkı bir şekilde bağlanmalarını ifade eden “bilişsel taraflılık” demektir.
Hakikat: “Gerçeklik” anlamına gelen hakikat, bilgi ekosisteminde aldatıcı, yanlış, yanıltıcı, uydurma, kurmaca, çarpıtılmış bilgilerin aksine, doğru bilgiye dayalı içerikleri ifade eder.
Hakikat sonrası (Post truth): Brexit, Avrupa’daki seçimler ve Donald Trump’ın ABD Başkanlığı kampanyası sonrası gündeme gelen hakikat sonrası kavramı, Oxford Dictionary tarafından 2016 yılının kelimesi seçildi. Hakikat sonrası, bir sıfat olarak “Belirli bir konu üzerinde kamuoyunu oluşurken, nesnel gerçeklerin duygulardan ve kişisel kanaatlerden daha az etkili olması” diye tanımlanır.
Hatalı ilişkilendirme: Bir olayı gösterdiği ya da anlattığı iddiasıyla ilişkilendirilen fotoğraf, video, alıntı ya da haber başlığının başka bir olaya ait olduğu durumlar.
Hiciv: Bir olayı ya da kişiyi eleştirirken abartılı, ironik veya komik bir üslup kullanarak okuru güldürmeyi hedefleyen içerikler. Hicvin amacı yanlış bilgi üretmek olmasa da, doğru olduğu iddiasıyla paylaşılması, ortaya yanlış bir bilgi çıkmasına sebep olabilir.
IFCN: Poynter Enstitüsü tarafından kurulan (International Fact Checking Network) Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı, dünya üzerindeki bütün bağımsız teyit kuruluşlarını bir araya getirir. IFCN’in sunduğu İlkeler Kılavuzu’na göre bu ağın parçası olacak bir kurumun ekonomik, kurumsal ve metodolojik şeffaflığını ile tarafsızlığını bağımsız uzmanlara kanıtlamış olması gerekir. Teyit de İlkeler Kılavuzu imzacısıdır.
Kanıt & delil: Bir bilginin doğruluğunu ya da yanlışlığını belirleme kapasitesi olan, objektif olgulara ya da veriye dayalı bilgi ya da bilgiler bütünüdür.
Kanıt yetersizliği: Bir bilginin doğrulanabilmesi için belirli sayıda kanıta/delile ihtiyaç duyulur. Ortaya çıkan kanıtlar tek taraflı, güvenilir, erişilebilir ya da açık değilse, bilginin doğru veya yanlış olduğuyla ilgili kesin yargılara varılamaz. Araştırma böylece kanıt yetersizliği nedeniyle sonlandırılamamış olur.
Kitle kaynak kullanımı (Crowdsourcing): Gereken hizmet, fikir veya içeriği çok sayıda insanın katkısını isteyerek elde etmek, yani kitleye başvurmak. Bu bilgiler, genelde geleneksel çalışan veya tedarikçilerden değil, çevrimiçi kullanıcılardan elde edilir.
Manipülasyon: Gerçek bir bilgi ya da görüntünün kandırma amacıyla manipüle edilmesi. Seçme, ekleme ve çıkarma yoluyla bilgileri değiştirme.
Meme (Caps): Genellikle komik öğeler bulunduran ve internette yayılan görsel, metin, karikatür gibi içeriklere verilen ad.
Objektiflik: Bağımsız bir duruşla, herhangi bir taraf tutmadan, elde edilen tüm bilgileri eksiksiz bir şekilde sunarak, nesnel bir bakış açısı geliştirmek.
Parodi: Çoğunlukla haber formatına benzer şekilde, eğlence ve alaya alma amaçlı yazılan metinlere denir.
Platform: Sosyal ağlar, internet siteleri gibi mecraların kendilerine ait çevrimiçi varlıklarını tanımlar. Bu alan, bahsi geçen işletmenin sorumluluğundadır.
Propaganda: Kitleleri harekete geçirmek, belirli bir düşünceyi benimsetmek için sistematik ve kasten oluşturulan içerikler.
Saptırma: Bir olayı gösterdiği ya da anlattığı iddiasıyla paylaşılan videonun, başka bir olaya ait olduğu durumlar. Saptırma, örneğin bir videonun dublaj gibi eklemelerle manipüle edilmemiş olsa da, bağlamından yoksun bırakılarak hatalı ilişkilendirilmesiyle oluşturulabilir.
Seçim yanlılığı: Herhangi bir analize konu olan bir örneklemin belirlenmesinde rastgele davranmamayı, örneklemi varsayımı doğrulayacak şekilde oluşturmayı ifade eder.
Spam: Özellikle e-posta ve diğer sosyal mecraların mesaj uygulamalarından gönderilen, ilgisiz ve genelde güvenilir olmayan iletilere denir. Spamlar büyük kitlelere ulaşmak amacıyla çok fazla sayıda kullanıcıya bir anda gönderilir.
Şifreleme (Encryption): Belirli bir verinin sadece belirlenen kişi tarafından ulaşılabilecek şekilde şifrelenmesi anlamına gelir. Örneğin mesajlaşma uygulamaları, kötü niyetli oluşumların kendi platformlarında paylaşılan mesaj, fotoğraf veya videoların okunmasını engellemek için konuşmaları şifreler.
Tahrif: Kurgusu veya görüntüsü üzerinde kasten oynanmış içerikler.
Taklit: Bir kişi ya da kurumun taklidini yaparak kişinin veya verilen bilgilerin doğru olduğu algısını yaratma ya da karşı propaganda hedefiyle oluşturulur. Sıklıkla güvenilir, itibarı yüksek, bilinen, ana akımlaşmış gerçek kaynakların isimleri ya da logoları taklit edilir.
Tarafsızlık: Bir konuyu, herhangi bir kişi veya kurumu yanına almadan, tamamen nesnel bilgiler esas alarak araştırmak.
Teyit etmek: Doğrulama; bir bilginin doğruluğunu veya yanlışlığını kanıtlarla ortaya koymak.
Teyit yanlılığı: Bireylerin kanıtları ve somut durumları, sahip olduğu, inandığı ya da öyle olmasını umduğu fikirleri doğrultusunda, kendi inançları ya da kanaatlerini desteklemek için seçerek değerlendirmesi.
Tık tuzağı (Clickbait): Yanıltıcı, yanlış ya da sansasyonel bir başlık kullanarak sadece istenilen internet sitesine girilmesi amacıyla yapılmış link uzantıları. Bu tip içeriklerin hedefi, kişiyi istediği bilgiye ulaştırmak değil, sadece bağlantıya girilmesini sağlamak, yani tık kazanmaktır.
Trolleme: Hakaret veya saldırı içeren içerikleri, okurları kışkırtmak veya halihazırda gündemde olan konulardan saptırmak için paylaşmak.
Uydurma: Kandırmak ve hasar vermek için tamamı üretilmiş, herhangi bir gerçeklik payı bulunmayan içerikler.
Veri didikleme / veri madenciliği (Data mining): Geniş kapsamlı bir verinin, istatistik ve yapay zeka araçları kullanılarak takip edilmesi.
Videoda soyutlama: Üzerinde oynanmamış bir videonun, sadece belli bir kısmı alınarak bağlamından yoksun bırakılması anlamına gelir. Bu türde çok yönlü bir tartışma, sadece tek bir bakış açısına indirgenir.
Virallik: Bir gönderinin aldığı etkileşim, beğeni veya yorum sayısının yoğunluğunun tespit edilmesi. Yaygınlık.
Yanıltıcı başlık: Kapsadığı içeriği eksik, yanıltıcı ya da yanlış yönlendiren başlıklara yanıltıcı başlık denir. Yanıltıcı başlıklar, tık tuzağı oluşturmak için de sıklıkla kullanılır.
Yankı fanusu (Echo chamber): Sosyal medyada kullanıcıların yalnız kendi görüşlerinin yankılandığı ve farklı düşüncelerle karşılaşmanın neredeyse imkansız olduğu bir gerçekliği tanımlar. Yankı fanusu internetin bugünkü doğasının anlaşılmasında kullanılan kavramlardan biridir.
Yanlış bilgi: Mezenformasyon olarak da çevrilebilen, oluşturulma ya da üretilme nedeninin belirsiz olduğu yanlış bilgiler. Dezenformasyonun tersine, yanlış bilgi kavramı, bilginin hangi amaç doğrultusunda üretildiği hakkında bir şey söylemez. Yanlış bilgi herhangi bir kasıt olmadan da bilgi ekosistemine zarar verir.
Yapay zeka (Artificial Intelligence - AI): Bilgisayar programlarının insan yeteneklerine benzer beceriler kullanılarak sorun çözmek için eğitilmesiyle oluşturulan sistemler.
Yapay zeka sahteciliği (Deep fake): Yapay zeka kullanılarak oluşturulmuş kurmaca içerikler. Mevcut video ve ses dosyalarının, yeni ama kurmaca bir içerik yaratmak için kullanılmasıyla üretilir. Bu tür videolarda kişiler, söylemedikleri sözleri söyler, yapmadıkları şeyleri yapar gözükür. Kurmaca video olarak da adlandırılır.
Yaygınlık: Bir içeriğin çeşitli sosyal ağlarda kaç kişiye ulaştığı, kaç kullanıcı tarafından beğenildiği veya paylaşıldığının hesaplanması. Teyit, daha yaygın olan şüpheli bilgileri diğer şüpheli içeriklere göre daha önce incelemeye alır.
