Teyit 2016 yılından beri Türkiye’de sürdürdüğü yanlış bilgiyle mücadelesini 2020 yılının Haziran ayında Azerbaycan’a doğru genişlettiğini duyurdu. Teyit Azerbaycanca, Covid-19 salgınının yayıldığı ve pandemiyle ilgili Türkiye’de sık karşılaştığımız yanlış bilgiler ile komplo teorilerinin, Azerbaycan’da da yayıldığı bir dönemde kuruldu.
Teyit Azerbaycanca, Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı’nın (IFCN) şeffaflık ve tarafsızlık ilkelerini kabul ederek kurumun imzacısı haline gelen ve Azerbaycan dilinde yayın yapan yegane teyit kuruluşu. Ayrıca, Facebook’un IFCN ile işbirliği içerisinde yürüttüğü Üçüncü Taraf Haber Doğrulama Programı’nın Azerbaycan’daki uygulayıcısı.
Azerbaycan’da yayına başladığımız tarihten 31 Mayıs 2021 tarihine kadar toplam 651 iddia paylaşımını içeren 129 farklı şüpheli bilgiyi sonuçlandırmayı başardık. Tüm bu iddiaları teyit ederken bin 241 farklı kaynağa başvurduk. Yayına başlamamızdan kısa süre sonra, Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki sıcak çatışmayla ilgili yanlış bilgileri incelediğimiz bir rapor yayınladık.
Teyit Azerbaycanca’nın bir yılına dair veriler ve içgörüler barındıran bu rapor, Teyit’in bir sene boyunca Azerbaycan’da yanlış bilgiyle mücadelesini derli toplu sunmak, Azerbaycan’ın kendi gündemiyle birlikte dünyada yaşanan olayların ülke gündemine nasıl yansıdığını ve yanlış bilgi evrenini nasıl oluşturduğunu verilerle anlamak amacı taşıyor.
Yanlış bilgilerin konu başlıkları neydi?
Bir yılda Teyit Azerbaycanca’da yayınladığımız 129 farklı iddiadan ikisi “doğru”, üçü ise “karma” olarak sonuçlandı. Geri kalanlar yanlıştı. Eğer elde edilen kanıtlar incelenen iddiadaki çoklu önermenin hem doğru hem de yanlış yönleri olduğunu gösteriyorsa, iddiayı “karma” kategorisine ekliyoruz.
Yanlış bilginin en çok hangi konularda yayıldığına yakından bakmak da hem kullanıcıların hangi içerikleri paylaşmaya ve “doğru” olarak kabul etmeye yatkın olduğunu gösteriyor, hem de Azerbaycan’ın bir sene içerisinde hızla değişen gündeminde yanlış bilginin en çok hangi konularda yayıldığını anlamamızı sağlıyor.
Teyit’te incelediğimiz iddiaları konu başlıklarına göre 22 farklı kategori ile etiketliyoruz. Bazen bir analiz birden fazla kategoride de olabiliyor. Bunlar, kültür sanat ve eğlence, çevre, yaşam&keyif, çatışma, teyitçililk, polis adliye, sağlık, siyaset, iklim ve hava, sosyal girişimcilik, ekonomi&finans, bilim, din ve inançlar, tarih, kaza&afet, eğitim&gençlik, teknoloji, tarım&gıda, göç&iltica, iş yaşamı&emek, spor ve gazetecilik.
Teyit Azerbaycanca’da yayınladığımız analizler bu kategorilerin 16’sına girmeyi başarmış. Yayınladığımız teyitlerin kategorilere göre dağılımı ise şöyle...
Azerbaycan dilinde yayınlanan 129 analizde “çatışma”, “sağlık” ve “siyaset” kategorileri belirgin. Bu analizlerden 124’ü, yani yüzde 96,1’si “yanlış” sonuçlanmış. Geri kalan beş iddiadan ikisi “doğru”, üçü “karma” olmuş. Yanlış sonuçlanan 124 farklı iddiadan 50’si, yani yüzde 40,3’ü çatışma kategorisinde yer almış.
Azerbaycan Ermenistan çatışmaları
Konu başlıklarına yakından baktığımızda, yanlış bilgiyle en çok ‘çatışma’ kategorisinde karşılaşıyoruz. Azerbaycan’ın son bir senede gündemine oturan çatışmaları göz önünde bulundurursak bu olağan. Nitekim, Azerbaycan’ın Tovuz kentinde yaklaşık iki hafta süren “Temmuz çatışmaları” boyunca internette dolaşan yedi iddiayı “yanlış” olarak sonuçlandırdık. Tespit ettiğimiz ve incelediğimiz iddialar da çoğunlukla bu tür görsel ve videoları içeriyordu. 
Tovuz krizinden iki ay sonra, bölgedeki tansiyon yükselerek 27 Eylül 2020 tarihinde başlayacak ve 44 gün sürecek bir savaşa dönüştü. Ekip olarak süreci hem Türkçe, hem de Azerbaycanca’da yakından takip ettik; sekiz farklı dilde iddialarla karşılaştık.
Çatışma döneminde biriktirdiğimiz içgörüler ve verileri bir rapora dönüştürerek, Azerbaycanca, Türkçe ve İngilizcede yayınladık. Raporda yanlış bilginin Twitter, Telegram gibi farklı sosyal ağlara sıçraması, yanlış bilgi yayan aktörlerin değişimi gibi içgörüler vardı.
Covid-19 ve komplo teorileri
Azerbaycan’da yayına başladığımız günler, Covid-19’un tüm dünyaya yayıldığı, sıkı kısıtlamaların uygulandığı pandemi dönemiydi. Hem Türkiye’de hem de dünyada salgına dair yanlış bilgiler de hızlı yayılıyordu. Komplo teorileri sadece Türkiye’de değil, Azerbaycan’da da yaygındı. Keza Teyit Azerbaycanca’da da “çatışma” kategorisini 32 analiz ile “sağlık” izlemiş. Bu tüm sonuçlanan iddiaların yüzde 24,80’ü demek. 30’u “yanlış” olarak sonuçlanan iddiaların 17’si, yani yüzde 56’sından fazlası Türkiye’de de yaygınmış.
Sağlık kategorisinde sonuçlandırdığımız 32 farklı iddiayla ilgili tespit ettiğimiz haber ve sosyal medya paylaşımı sayısı 136. Üç farklı sosyal medya platformu, 50 farklı haber sitesinde yer alan bu iddiaların toplamının aldığı etkileşim, yarım milyondan fazla. Sağlık kategorisindeki iddiaları çürütmek için 394 açık kaynağa başvurduk.
Dünyada yaşanan olayların Azerbaycan’a yansıması
George Floyd protestoları, Beyrut patlaması, ABD seçimleri, Mescid-i Aksa gibi küresel gündemin önemli gelişmeleri de Azerbaycanca iddialarda kendini gösterdi. Örneğin Teyit 4 Ağustos 2020 Beyrut patlamasıyla ilgili 10 iddia, Teyit Azerbaycanca ise dört iddia sonuçlandırdı.
Kullanıcılar hangi yanlış bilgi türleriyle karşılaştı?
Teyit, yanlış bilgiyi daha iyi anlamdırabilmek için, 2017 yılında First Draft ekibinin önerdiği yedi maddeden oluşan bir kategorilendirme kullanıyor.
Sonuçlandırdığımız her şüpheli iddianın hangi yanlış bilgi türüne ait olduğunu o iddianın analizinde belirtiyoruz. Bazen bir iddia birden fazla yanlış bilgi türünü içerisinde barındırabiliyor. 124 farklı iddianın hangi yanlış bilgi türüne ait olduğuna baktığımızda aşağıdaki tablo ile karşılaşıyoruz.
Kaynak: az.teyit.org
124 farklı iddianın 73’ünün, yani yüzde 58,8’nin yanlış bilgi türü “hatalı İlişkilendirme” olarak tespit edilmiş. Yanlış bilginin bu türünün öne çıkması aynı zamanda Azerbaycan Ermenistan çatışmaları ile de ilgili olabilir. Çünkü “Hatalı İlişkilendirme” türünü barındıran analizlerin kategorilerine baktığımızda ise en çok “çatışma” kategorisindeki iddiaların bu türe ait olduğunu görüyoruz.
Yanlış olduğunu tespit ettiğimiz iddiaların ait olduğu en yaygın ikinci yanlış bilgi türü ise “uydurma”. Teyit Azerbaycanca’da yayınladığımız 124 yanlış iddianın 25’i, yani yüzde 20,16’sı bu yanlış bilgi türüne ait. Uydurma olarak sonuçlanan iddiaların çoğunun sağlık kategorisinde olduğunu görüyoruz. Bu tablonun nedeni ise Covid-19 pandemisiyle ilgili iddialar.
Azerbaycan’da yanlış bilgi nerede yayılıyor?
Yanlış bilginin nerede yayıldığına bakmak onun türlerini anlamak kadar önemli. Yanlış bilgi haber siteleri ile sınırlı kalmıyor, kapalı mesajlaşma uygulamalarından sosyal medya platformlarına kadar birçok ağda yayılıyor. Bu nedenle de Teyit, 2018 yılında, Facebook’un Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı’nın (IFCN) onayladığı teyit kuruluşları ile birlikte sürdürdüğü Üçüncü Taraf Haber Doğrulama Programına katıldı. Ayrıca 2020 yılında kurduğumuz Teyit Azerbaycanca da Facebook işbirliğiyle gerçekleşiyor. Bu işbirliği kapsamında Teyit, Facebook ve Instagram’da hem Türkçe hem de Azerbaycanca yanlış bilgi ile mücadele ediyor. Bu bölümde Azerbaycan dilinde tespit ettiğimiz yanlış bilgilerin yayıldığı sosyal mecralara ve haber sitelerine yakından bakacağız.
Sosyal medya platformları
Elde ettiğimiz veriler bize Azerbaycan dilinde yanlış bilginin nasıl yayıldığına dair ipuçları sağlıyor. Teyit Azerbaycanca için hazırladığımız ve sonucunu “yanlış” olarak işaretlediğimiz 124 farklı iddia sekiz farklı sosyal medya platformunda, 102 farklı haber sitesinde yayılmış. Azerbaycan’da yaygın kullanılan sosyal medya platformlarından biri olan Facebook tespit ettiğimiz yanlış bilgilerin de en çok görüldüğü yer. 124 analizin 109’unda tespit edilen iddia paylaşımlarında sosyal medya platformları yer alıyor. Bunlardan 71’i Facebook platformunda paylaşılmış. Yani yanlış sonuçlanan ve sosyal medyada yayılan 109 iddianın yüzde 65,1’i kullanıcıların karşısına bu platformda çıkmış.
Kaynak: az.teyit.org
Facebook’da paylaşılan yanlış bilginin çoğunluğun yine “çatışma” kategorisinde olduğunu görüyoruz. İddiaların anahtar kelimelerine baktıkta ise 27 Eylül çatışmalarının yanı sıra, Pakistan, Rusya ve Türkiye ile ilgili iddiaların da sık sık gündeme geldiğini görüyoruz. Bazen Teyit’te Türkçe olarak hazırladığımız ve Türkiye’nin gündemi ile ilgili olan konuların Azerbaycan’da da yansımasına şahit oluyoruz. Aynı şekilde Rusya’da ve Pakistan’da gelişen olaylar da, Azerbaycan gündemine yansımış. Facebook’taki iddiaların aldığı toplam etkileşim en az 132 bin 585 olmuş.
Diğer yandan veriler bize Azerbaycan’daki kullanıcıların sosyal medya alışkanlıklarına dair de içgörü sağlıyor. Azerbaycan ve Ermenistan çatışmalarında incelediğimiz yanlış bilgilerin Twitter’a da sıçradığını tespit ettik. Azerbaycan’daki kullanıcılar savaş döneminde Twitter’ı etkin kullanıyordu. Bunun nedeni ülkede yaşananları dünyaya duyurmak isteği olabilir. Örneğin, çatışma döneminde Azerbaycan’ın Gence şehrinde sivil konutlara yapılan saldırılarda birçok kişi hayatını kaybetti. Kullanıcılar bu olayla ilgili videoları ve görselleri Twitter’da #PrayForGanja etiketiyle paylaşıyordu. Bu dönem çatışmalarla ilgili birkaç etiket Twitter’da gündem olmuştu. Toplumda hassaslığın ve duyguların yükseldiği bu kriz dönemi yanlış bilginin de yayılmasına sebep olmuş, saldırılarla ilgisiz içerikler de hızla yayılmaya başlamıştı. Analizlerimizden 18’inde tespit ettiğimiz iddia paylaşımları Twitter’da yer almış. Bu 18 farklı iddianın 16’sı Azerbaycan Ermenistan çatışmaları ile ilgili iddiaları kapsıyor.
Haber siteleri
Yanlış olarak işaretlediğimiz 124 farklı iddianın 36'sına haber sitelerine rastlıyoruz. Bu iddialardan 15'ini ise sadece haber sitelerinde tespit etmişiz. Genel olarak incelediğimiz içerikler 102 farklı haber sitesinde yer alıyor. Bu haber sitelerinin arasında çatışma döneminde tespit ettiğimiz Türkçe, İngilizce yayın yapan 10 haber sitesi mevcut. Geri kalan 92 haber sitesi Azerbaycan dilinde yayın yapıyor. Genel tabloya baktığımızda tüm bu haber sitelerinden 36’sı birden fazla kez yanlış bilgiye yer vermiş.
Eğer tespit ettiğimiz bir yanlış bilgi düzeltilirse, bunu sitemizde “düzeltme yapanlar” kısmına ekliyoruz. Teyit Azerbaycanca’da paylaştığı yanlış bilgiyi düzelterek Teyit’e bildiren üç farklı haber sitesi oldu. Düzeltilen yanlış bilgi sayısı ise toplam sekiz.
Sonuç ve değerlendirme
Teyit’in Azerbaycan’daki yolculuğun ilk senesi krizlerle geçti. Bu raporda, bir yıl boyunca karşılaştığımız iddiaları ve edindiğimiz içgörülerini özetlemeye çalıştık. Bir yıl boyunca Azerbaycan’ın bilgi ekosistemindeki bozukluklar açısından da Türkiye’den pek farklı olmadığını gözlemledik.
Çatışma gibi kriz dönemlerinde Azerbaycan’da da yanlış bilginin en çok “hatalı ilişkilendirme” türüne rastladık. Bazı krizlerde yanlış bilginin Twitter, Telegram gibi farklı platformlara sıçradığına şahit olduk. Azerbaycan’ın kendi gündemi ile birlikte Türkiye, Rusya, Pakistan gibi ülkelerle ilgili iddiaların da sık sık paylaşıldığını tespit ettik. Azerbaycan Ermenistan savaşı 10 Kasım 2020 tarihinde sona ermiş olsa da konuyla ilgili iddiaların 2021 yılında bile gündeme geldiğini gördük. Masamızdaki iddiaların konu başlıklarında ise “sağlık", “çatışma” ve “siyaset” vardı.
Türkiye’de olduğu gibi Azerbaycan’da internette yanlış bilgi ile mücadele etmeye, kullanıcıların medya okuryazarlığının gelişmesi için başvurduğumuz tüm kaynak ve yöntemleri analizlerimizde anlatmaya devam edeceğiz. Bu raporun, alanda çalışan gazeteciler, medya kurumları, sivil toplum kuruluşları ve akademik araştırmalar için başvurulabilecek bir rehber olacağını umuyoruz.
