*Bu içerik "4 fact-checking organizations seeking social impact" başlığıyla İngilizce olarak Poynter'da da yayınlanmıştır. / Read the English version on Poynter.
Duke Reporters’ Lab’a göre dünya üzerinde aktif olarak faaliyet gösteren 300 doğrulama kuruluşu var. Duke Reporters’ Lab’ın ilk defa doğrulama kuruluşlarının verilerini tutmaya başladığı 2014 yılında ise bu sayı 44’dü. Her teyitçi gibi biz de titizlikle çalışmalarını sürdüren doğrulama kuruluşlarının gelişimini ve artan sayısını umutla karşılıyoruz. Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı (IFCN) tarafından bu yıl Haziran sonunda, yeni koronavirüs sebebiyle ilk defa çevrimiçi düzenlenen Global Fact 7’de, Teyit’in şef editörü Gülin’in de yer aldığı bir oturumu dinlerken, sosyal etkiyi ön planda tutan Teyit gibi başka teyit kuruluşlarıyla konuşmanın anlamlı olabileceğini düşündüm. Bu nedenle hepsi sosyal etki odaklı faaliyet gösteren FactCheckNI’in kurucu ortağı ve direktörü Allan Leonard, Maldita.es’in kurucu ortağı Clara Jiménez Cruz, Teyit’in kurucusu Mehmet Atakan Foça ve sivil toplum kuruluşu FactSpace West Africa’in projesi olan GhanaFact’in sorumlu editörü Rabiu Alhassan ile iletişime geçtim.
Konuşma fırsatı bulduğum bu dört doğrulama platformunu birleştiren en büyük özellik doğrulama girişimlerinde sosyal etkiyi önceliklendirmeleri. Örneğin FactCheckNI, yaptığı doğrulamalarla topluluğunun bilgiyle ilişkisini güçlendirmek ve kullanıcıların eleştirel düşüncelerini geliştirmek için kuruluşundan beri doğrudan Kuzey İrlanda’daki yerel topluluklara fayda sağlamayı hedefliyor. FactCheckNI’ın kurucu ortağı Allan’ın ifadesiyle “hesap verilebilirlik gazetecilerin ve teyitçilerin bilinen bir görevi olsa da, bir sosyal girişim olarak yanlış bilgiyle mücadele etmenin en büyük farkı ‘güçlendirme’yi daha geniş bir topluluğa yayma çabası.”
GhanaFact ise FactSpace West Africa adlı sivil toplum kuruluşunun bir projesi. GhanaFact’in sorumlu editörü Rabiu’ya göre sosyal etki “bilgi akışını ve ekosistemini, büyüklüğü ne olursa olsun, olumlu bir şekilde etkilemek.” Gana’da haber doğrulama ve teyitçilik kavramlarının, gazetecilik alanına nispeten yenice girdiği söyleyen Rabiu, GhanaFact’in karar vericilerden doğruluk ve titizlik talep etme çabalarının, halkın da takdirini kazanmaya başladığını belirtiyor.
Bağımsız bir gazetecilik platformu olan Maldita.es ise topluluklarının da etkileşime girmesi ve üretilen işin bir parçası olduklarını hissetmesiyle kendi etkilerinin büyüyeceğine inanıyor. Bunun için ise topluluğunu, doğrulama sürecine dahil olmaları ve doğru bilgileri çevrimdışı iletişimlerinde de yaygınlaştırmaları için cesaretlendiriyor. 2019’da, dünyanın en geniş sosyal girişimcilik ağı Ashoka tarafından fellow seçilen, Maldita.es’in kurucu ortağı Clara, ‘güçlendirme’nin iki taraflı yaşandığını belirtiyor çünkü takipçileri ve toplulukları sayesinde ekip, hiç dahil olma fırsatı bulamadıkları ve ulaşamadıkları yerlerle buluşuyor.
Teyit ise sosyal girişim olarak faaliyet gösteren bağımsız bir doğrulama platformu. 2017’de Ashoka Fellow seçilen Teyit’in kurucusu Atakan’a göre yanlış bilgiyle mücadelede sosyal girişim olmanın farkı, çalışmalarımıza sosyal etki gözüyle baktığımız için, sosyal etki yaratabileceğimiz yerleri ve dolayısıyla da sorunun nerede yattığını keşfedebilmemiz. Ayrıca Atakan, Teyit’in sadece doğrulama girişimlerini değil, medya alanındaki yaratıcı fikirleri de beslediği, sistemdeki sosyal girişimcilik fikrini güçlendirdiği ve adil ve eşitlikçi bir düzen önerisi getirdiği görüşünde.
Sosyal etki yaratma konusunda konuştuğum girişimler, topluluklarının ve topluluklarıyla kurdukları iletişimin öneminden bahsediyor. Doğrulama kuruluşlarının çok büyük bir kısmı gibi FactCheckNI de iletişim stratejileriyle çevrimiçi etkileşimlerini artırmak için çalışıyor. FactCheckNI’dan Allan’a göre sosyal etkiyi büyütmenin yolu “hizmet sunduğun topluluğun içine karışmak,” bu nedenle de topluluk oluşturmak çok önemli.
Maldita.es’ten Clara, yanlış bilgi sorununun en nihayetinde bireyleri etkilediğini vurguluyor. Ayrıca bir içeriği paylaşma, doğrulama ya da üretme konusunda da son sözü söyleyenler de onlar. Bunun için de çevrimiçi yanlış bilgiyle mücadelede gerçek farkı, topluluğun çözüme dahil edilmesi yaratıyor.
Televizyon ve radyo mecralarının çok geniş kitleler tarafından takip edilmesinden dolayı, GhanaFact çevrimiçi platformların yanı sıra halka geleneksel medyada da ulaşmayı hedefliyor ve topluluğunu iki yönlü büyütüyor.
Teyit de benzer şekilde sosyal etki yaratabilmek için insanların hayatlarına temas edebilmenin üzerinde duruyor. Çünkü sosyal bir soruna yönelik geliştirilen çözüm önerileri ancak başarılı olduğunda sosyal etki yaratılmış oluyor. Atakan’a göre yanlış bilgi sorunu tek bir kuruluşun tek başına çözebileceği bir sorun değil, bu sorunun çok katmanlı olması da kolektif bir çaba gerektiriyor. Topluluk oluşturmanın en önemli kısmı da “aynı değeri ve aynı idealleri benimseyen insanları bir araya getiriyor olmak.” Atakan’a göre “fact-checking dünyasının Greta’sının ortaya çıkması için önce bir topluluk hareketi gerekiyor.”
Bir diğer ortak özellik ise bu dört girişimin, topluluklarını güçlendirmek için eğitime, eğitim içerikleri üretmeye ve ekosistemi beslemeye çaba harcamaları. GhanaFact’ten Rabiu, eğitimleri sırasında gazetecileri ve topluluklarını doğrulama araçlarıyla buluşturarak, doğru bilginin peşinde koşan bir teyitçi topluluğu yaratmayı ve böylece de uzun vadede demokrasinin korunmasına destek olacaklarını vurguluyor. FactCheckNI okullarda ve yerel bölgelerde doğrulama eğitimleri düzenlediklerini söylüyor. Teyit’in çalışmaları ise en çok kullanıcıların dijital okuryazarlığını geliştirmeyi ve eleştirel düşünceyi, yani ‘şüphe kası’nı güçlendirmeyi hedefliyor. Atakan’a göre “Teyit’in kuluçka programı Factory makro seviyede medya ekosistemini dönüştürmeyi hedeflerken, mikro seviyede kullanıcılar ve mezzo seviyede toplulukların dönüşmesini önceliyor.”
Son olarak küresel salgının sosyal etkiye yönelik çalışmaları nasıl dönüştürdüğünü soruyorum. Küresel salgın, bütün bu girişimleri sağlık alanını öncelendirmeye yöneltmiş gibi duruyor. Örneğin Maldita.es şu sıralar en çok insanların sağlığını doğrudan etkileyen bilim karşıtı yanlış bilgilerle mücadele ettiklerini söylüyor. İspanyolca yayın yapan Maldita.es, siyaset, göç, yoksulluk konularında yaptıkları ve genelde İspanya’yla kısıtlı kalan diğer çalışmalarına kıyasla sağlık alanındaki çabalarının ve etkilerinin İspanyolca konuşan diğer ülkelerde de hızla yayıldığını belirtiyor.
FactCheckNI ise halkın sağlık okuryazarlığını artırmak ve halka Covid-19 ile ilgili doğru ve güncel bilgiler vermek için sağlık alanında çalışan sivil toplum kuruluşu Community Development and Health Network (CDHN) ile işbirliğine gitti.
Yenice kurulan GhanaFact’in ise yerel ve küresel çapta ilk büyük mücadeleleri salgının etrafındaki yanlış bilgiyle mücadele oldu. GhanaFact IFCN #CoronaVirusFactsAlliance’ın kendi ekibini de çok geliştirdiğine inanıyor.
Teyit ise modern tıp ve aşı karşıtı iddiaları taradığı Salgın Var projesinden sonra şimdi e-posta bültenleri, sosyal medya kartları, YouTube mini belgeselleri ve analizleriyle farklı formatlarda halk sağlığı için mücadele ediyor. Örneğin Teyit editörü Nilgün tarafından hazırlanan ve yeni koronavirüsle ilgili doğru ve anlaşılır bilgiler sunan Covid-19 Postası, daha virüsün Türkiye'ye girdiği resmi olarak açıklanmadan gönderilmeye başlanmıştı.
Her ne kadar dünyanın dört bir yanında farklı kültürel ve sosyopolitik dinamikler varsa da, konu gerçeğin, doğru bilginin öncelenmesi ve bilgi ekosisteminin bu doğrultuda gelişmesi olduğunda, bütün bu çabalar sosyal etkinin topluluklardan, bireyleri güçlendirmekten ve ekosistemi dönüştürmekten ayrı düşünülemeyeceğini gösteriyor. Yani, etki odaklı girişimleri diğer bütün aktörlerden ayıran bir diğer özellik de bu girişimlerin, çabalarını topluluk odaklı yürütmeleri ve sürdürmeleri.
Kapak görseli: Freepik
