Bu içerik ilk kez "How To Spot Fake Medical News With The SATCoW Method" başlığıyla Medium'da 9 Aralık 2018 tarihinde yayınlanmış ve Sonay Ün tarafından Teyit için çevrilmiştir.
Günümüzde sağlıkla ilgili birçok bilgiye internetten ulaşmak mümkün. Hastalar artık sağlık koşullarından ve mevcut tedavi seçeneklerinden haberdar. Bu onlar için oldukça güzel bir imkân.
Sağlığınıza ilişkin bilgileri araştırmanız, doktorunuzla iş birliği yaparak daha iyi bir tedavi görmenizi sağlayabilir. Ne var ki “sahte tıp haberleri” dediğim tuzağa düşmemeniz için dikkatli olmanız gerekiyor.
Güvenilir tıp yayınlarında bulunması gereken ve sahte tıp haberlerinde görülmeyen belirli nitelikler mevcut. Bu yazıda sizlere örnek olarak iki ayrı tıp haberi sunacağım. Yazının sonunda, geliştirdiğim bir kısaltmadan (SATCoW - Sources, Authorship, Title, Content, Writing / Kaynaklar, Yazar, Başlık, İçerik, Yazım Biçimi) faydalanarak hangi haberin gerçek hangisinin sahte olduğunu tespit edebileceksiniz.
Örnek haberler:
- 1 no.lu haber: Kanser “aşısı” farelerdeki tümörleri yok ediyor
- 2 no.lu haber: Kenevir, Modern Tıbbın Tedavi Edemediği Mide ve Bağırsak Hastalıklarını İyileştiriyor
Bize hangi haberin sahte olduğunu söyleyebilir misiniz?
Kaynaklar
Bir makaleyi okurken makalenin sayfasında bulunan bir bağlantıya tıklayarak kendinizi başka bir internet sitesinde bulabilirsiniz. Yeni web sayfasında gezinirken bağlantının sizi nereye yönlendirdiğini incelemek isteyeceksiniz.
1 no.lu haber oldukça bilinen bir üniversitenin internet sitesine ait. Haberi yayımlayan Stanford Üniversitesi, aynı zamanda haberde geçen buluşun gerçekleştirildiği yer.
Şekil 1. 1 no.lu haberin yayımlandığı internet sitesi
2 no.lu haber, tıp dünyasından haberlere yer verdiği görülen popüler bir internet sitesi tarafından yayımlanmış. Buna karşın sayfadaki bağlantılara tıkladıkça sitenin sürekli aynı konular üzerine yoğunlaştığını (muhtemelen gelir getiren gündem konuları baz alınmış), tuhaf görsellerin yer aldığını ve yazılarda birçok reklamın karşınıza çıktığını göreceksiniz.
Şekil 2. 2 no.lu haberin yayımlandığı internet sitesi
Hangi kaynaklara güvenebileceğinizden emin değilseniz, size önerebileceğimiz bazı kaynaklar şunlar:
WebMD, MedScape, PubMed, PLOS ONE, Cochrane, Mayo Clinic, Merck Manuals, FDA, CDC.
Bununla birlikte gerçek tıp haberlerini belirlemek için başvurulan en önemli öğe, yazarların faydalandığı bilgi kaynakları.
2 no.lu haberde, verilen bilgileri doğrulamaya yönelik herhangi bir bağlantı, alıntı veya referans bulunmuyor. 1 no.lu haberde ise başlıkta bahsedilen buluş Stanford Üniversitesi’nde gerçekleştirildiği için bu haberde yer alan bilgilerin birincil kaynaklardan alındığı ortada. Bu haber yazısında pek fazla alıntı veya referans yer almasa da yazarın bahsettiği kişilerin akademik geçmişleri ve iş yerleri ile kesin tarihlerin yanı sıra bu kişiler hakkında ayrıntılı bilgi almaya yönelik bağlantılar bulunduğunu görebilirsiniz. Kısacası, yazının özgünlüğünü ortaya koyan birçok kanıt karşımıza çıkıyor.
Şekil 3. 1 no.lu haberin ekran görüntüsü
Gerçek tıp haberlerinin çoğunda en azından akademik bir dergiye yönelik bir bağlantı veya alıntı bulunuyor.
Yazar
Şekil 4. 1 no.lu haberin yazarı
Şekil 5. 2 no.lu haberin yazarı
1 no.lu haberde yazarın, makalenin ilgili olduğu konu hakkında yazı yazabilecek nitelikte biri olduğunu gösteren gerekli bilgiler yer alıyor. Aynı zamanda yazarla temas kurulabileceği düşünülerek yazarın e-posta adresine ve hatta resmine bile yer verilmiş.
2 no.lu haberin yazarı olan Dr. Heather Morris hakkında ise ismi dışında maalesef hiçbir bilgi bulunmuyor. Haberde yazarla ilgili herhangi bir bağlantı veya iletişim bilgisi yer almadığı için böyle bir kişinin gerçekten var olup olmadığına veya taşıdığı unvana (yalnızca bir hekim mi yoksa doktora unvanına sahip bir hekim mi) dair Google’da ayrıca bir araştırma yapmamız gerekiyor.
Başlık
Haber başlığının amacı nedir? Okuyucuları bilgilendirmek mi, inandırmak mı yoksa etkilemek mi?
1 no.lu haberin başlığı gayet anlaşılır. Başlıktan yazının ilginç bir konu hakkında olmasına karşın başlıktaki bilgiler dışında farklı bir konudan da bahsedilmediği görülüyor. Başlıkta dikkat edilmesi gereken sözcük “aşı”. Diğer bir deyişle, bu sözcüğün kullanımının farkında olmak gerekiyor veya yazıda bu sözcükle ilgili aydınlatıcı bilgiler dikkat çekiyor.
2 no.lu haber başlığı ise okuyucuda gerçek olamayacak kadar iyi bir izlenim yaratıyor. Başlık, yazının sahte bir haber olabileceğine dair bazı ipuçları sunuyor. Öncelikle bu başlıkla, yalnızca tek bir ilacın çok sayıda hastalığı tedavi edebildiği öne sürülüyor; fakat tedavinin sınırları hiç belirgin değil. Çeşitli formlarda birçok mide ve bağırsak hastalığı bulunurken başlıkta ne tür hastalıkların hedeflendiği belirtilmemiş. Benzer olarak kanseri iyileştirdiği iddia edilen başka ürünler hakkında makaleler de görmüştüm; ancak bu tür yazılar da okuyucuya, ilgili ürünlerin hangi kanser türünü hangi aşamada iyileştirdiğine ilişkin bilgi vermiyor.
İkinci ipucu ise başlıkta yer alan “iyileştiriyor” (curing) ifadesinin kullanımı. Bu ifadeye ilişkin birçok sorun yaşanıyor. “İyileştirme” sözcüğün tıp çevrelerinde dolaylı da olsa saygın bir yere sahip. Başarıyla sonuçlanan tedaviler Nobel ödülü alıyor. Ne yazık ki birçok hastalık, tamamen iyileştirilmekten ziyade ancak belirli bir yere kadar tedavi ediliyor. Ayrıca başlıkta kullanılan şimdiki zaman, “iyileştirme” fiilinin kesin olarak doğrulanmadığını gösteriyor ve iyileştirmenin kontrol altında olmadan belirli aralıklarla gerçekleştiği izlenimini veriyor.
2 no.lu haberin başlığına ilişkin bir diğer ipucu ise “modern tıbba” meydan okuması. Yani, tıp haberlerinde tıbbın sorgulanması sizce ne kadar mantıklı?
İçerik
İçeriği incelerken aşağıda belirtilen noktalara dikkat etmeniz gerekiyor:
- Başlıkta geçen içerik, makalede bulunmuyor: Belki de makale okuyucuları aldatmaya yönelik bir “clickbait” başlık içeriyordur. Diğer bir deyişle yazıyı okumaya başladığınızda içeriğin beklentinizi tam olarak karşılamadığını veya asıl konudan kısa sürede saptığını görebilirsiniz.
- Hasta yorumları: Bir ilacın bir hastalık üzerindeki etkinliğini konu alıp hasta yorumlarına yer veren bir makale karşımıza pek çıkmıyor. Bu tür makaleler genellikle reklam veya sosyolojik araştırma amaçlı olarak yazılıyor. Gazeteciler, hastaların yaşadıkları bir sorun hakkındaki düşüncelerini ve bakış açılarını yansıtabilmek için çoğunlukla onlarla röportaj yapıyor. Ne var ki belirli bir ilacın veya ürünün ne kadar kusursuz olduğuna dair herhangi bir röportaj yapılmıyor, çünkü bu konuda bildirilen görüşler tamamen öznel ve nüfusun tamamını temsil etmiyor. İlaç kullanımı ve geliştirme konusunda hasta yorumlarına güvenmek, ölümcül sonuçlar doğurabiliyor.
- “Doğal”, “naturapatik”, “bütüncül”, “organik”, “esansiyel yağlar” ve benzeri moda sözcükler, yazıyı etkili kılan ifadeler. Bu tip kullanımlar, hiç şüphesiz konuya bağlı olsa da, neredeyse her zaman dikkat edilmesi gereken işaretlerden.
- Önerme yanlış olmasına rağmen genel olarak kabul edilen bilgilere dayanıyor. 2 no.lu haber incelendiğinde yazının belirli bir doğruluk payı taşıdığı görülüyor. Konuyu internette araştırdığınızda bu yazının dayalı olabileceği önemli makalelerden birini de bulabilirsiniz. Bununla birlikte 2 no.lu haberdeki makalede kenevirin gastrointestinal hastalıkları iyileştirdiğinden hiç bahsedilmemiş. Yalnızca bazı hasta tiplerinde semptomları kontrol etme konusunda faydalı olabileceği belirtilmiş. Ayrıca yazıda yeterli kanıtın bulunmamasının yanı sıra birçok nokta sonuca bağlanamamış.
- Tuhaf (veya hoş olmayan) görseller içeriyor: bu tür “haberlerin” çoğunda estetik olmayan, fakat etkileyici görsellerle dikkatinizi çekmek amaçlanıyor. Bu görseller ağırlıklı olarak ya montajlanıyor ya da kapsam dışı bir yerden alınıyor.
Yazım biçimi
Gerçek tıp haberleri akademik bir gazetede bulunmasa da eğitimli yazarlar tarafından yayımlanır ve yayımlanmadan önce birçok kere gözden geçirilir. Bu nedenle bu haberlerde kullanılan yazım biçiminin neredeyse hatasız olması gerektiği düşünülebilir.
2 no.lu haber Şekil 6’da belirtildiği gibi bir dilbilgisi hatasıyla başlıyor. Ayrıca (bir sonraki ekran görüntüsünde gördüğünüz gibi) yazıda, metin yazarı tarafından bilerek düzenlenmiş veya yazarın yetersiz yazma becerisinden kaynaklanan tek cümlelik birçok paragraf bulunuyor. Üstelik haberin dili fazla basit ve sözcük seçimi özensiz. Bunlara ilave olarak ortalama bir dilbilgisi seviyesine sahip herhangi bir kişinin fark edebileceği başka hatalar da mevcut.
Şekil 6. 2 no.lu haberin giriş bölümü
Şekil 7. 2 no.lu haberin yazı şekline ait ekran görüntüsü
Şekil 3. 1 no.lu haberin yazı şekli
2 no.lu haberin aksine, 1 no.lu haberin yazım biçimi gayet uygun görünüyor. Bu metni düzenleyen kişinin alanında uzman olduğu ve son olarak bazı düzeltmelerin yapılarak yazının kusursuz bir hale getirildiği göze çarpıyor.
Sahte tıp haberlerinin tamamının yazım biçimi kötü olmayabilir; ancak bu özellik sahte haberlerde genel olarak gözlemlenebiliyor.
Sonuç
Bu SATCoW yönteminden faydalanarak sahte tıp haberlerini tespit edebilirsiniz.
Yakın zamanda duyduğunuz veya okuduğunuz sahte tıp haberleri hakkında bu sayfaya yorum yapabilirsiniz.
