Sağlıkla ilgili yayılan çevrimiçi yanlış bilgiler, Covid-19’a yönelik sahte ve mucizevi tedavi yöntemlerinden aşıların işe yaramayacağına kadar geniş bir alana yayılabiliyor. Bu yanlış bilgilerin bir kısmı güvenilir kaynakların yanlış yorumlanmasından kaynaklanırken, bir kısmı “bilimsel” sayılmayan şahsi görüşler ve anekdotlara yaslanıyor. Sosyal medyada bir hesap sahibi olmak, konuda uzmanlığınız olmasa dahi, insan yaşamını doğrudan etkileyebilecek konularda fikir belirtmek için yeterli olabiliyor.
Peki çevrimiçi platformlarda gördüğümüz kişisel hikaye ve görüşleri, bilimsel gerçeklermiş gibi kabul etmek doğru mu?
Gerçekler ve görüşleri birbirinden ayırt etmek gerek
İfade özgürlüğü, insan olmaktan gelen en tabi haklarımızdan. Ancak şahsi hikayeler ve görüşlerle bilimsel gerçekleri birbirinden ayırt etmek de bir sorumluluk. Çünkü bu gözetilmeden paylaşılan yanlış bir bilgiye göre alınan hatalı bir karar, insan hayatını tehdit edebilir.
Peki anekdotları bilimsel verilerden, olguları görüşlerden nasıl ayıracağız?
Bir anekdot, birinin kendi başına gelen ya da bir başkasından duyduğu bir olaydır. Örneğin teyzenizin bel fıtığının yerde yatmaya başladıktan sonra hafiflemiş olması bir anekdottur. Bilimsel veri ise şöyle oluşur: Diğer tüm değişkenler sabit kalmak koşuluyla, teyzeniz ile aynı durumdaki çok sayıda hastanın bir kısmı yerde yatar, bir kısmı kendi yatağında. Yerde yatanlarda belirgin bir iyileşme gözlenirse, artık elinizde bilimsel bir veri vardır. Ancak bu da bir gerçek değildir. Verinin bilimsel bir gerçeğe dönüşmesi için, yerde yatmanın hangi mekanizmalar ve nasıl bir etkiyle bel ağrısına iyi geldiğinin de araştırmalarla ortaya konması gerekir. Teyzenizin belinin daha az ağrımasına neden olanı ortaya çıkarabilecek kontrollü koşullar sağlanamadığı sürece, bu bilgiyi belli bir rezervle aktarmanız ya da okumanız daha hayırlı olacaktır.
Bilimsel veriye dayanan bir örnek
Anekdotal aktarım örneği
Gelelim görüşlere… Belli bir konuyla ilgili yeni bir bilgi ya da veri aktarmayan, ama o bilgi ya da veriyi belli bir şekilde yorumlayanlar “görüş bildiriyor” olur. Görüşler bilimsel ya da bilimsel olmayan (yani kişisel görüş) biçimlerde bildirilebilir. Bilimsel görüş, veri ya da bilginin, bilimsel birikim ve belli bir metodoloji dahilinde yorumlanmasıyla oluşur.
Kişisel görüşler ise belli bir metoda yaslanmaz, şahsın yargılarından, değerlerinden, inançlarından ve içinde bulunduğu subjektif koşullardan, duygularından etkilenmeye meyillidir.
Bilimsel olmayan bir görüş örneği
Bilimsel bir veriye dayanan görüş örneği.
Bilimsel gerçeklerin doğru veya yanlış oldukları delillerle gösterilebilir; genellikle deneysel veri ve bilgilere dayanırlar. Kişisel görüş ve hikayeler de gerçeklere dayanabilir. Ama bu aktarımların karşıdakini kasıtlı ya da kasıtsız olarak yanıltma potansiyeli olduğunu akılda tutmak gerek.
Üstelik mesele sağlık olunca, görüş ve kişisel hikayelere çok fazla maruz kalıyoruz. Başınızın ağrıdığını söylediğinizde, size yardım etmek isteyen biri kendine iyi geldiğine inandığı bitkisel bir tedavi önerebilir. Bu “iyi niyetli” tavsiyeler nadiren işe yarasalar da, çoğunlukla ve en iyi ihtimalle “bir derde deva” olmazlar. Daha kötü ihtimal ise bu tavsiyelerin sağlığımızı tehlikeye atabilecek olması.
Hepimiz benzersiziz. Bilimsel geçerliliği olan tüm tıbbi tedaviler ve etkileri de bireysel. Bu yüzden kanıta dayanmayan anekdotlar ilgi çekiciler, ancak tekil deneyimlere dayalı genellemelere güvenmek bizi doğruya götürmez. Peki anekdotal aktarımları çöpe mi atalım? Hayır, aslında çok değerliler: Semptomların doğasını ve tedavinin yan etkilerini anlamanıza yardımcı olması açısından, bu bilgileri sağlık çalışanlarıyla paylaşmalısınız.
“Bu bilgi kanıtlanabilir mi?”
Aşılar ve yan etkiler hakkında bilimsel gerçekleri ve görüşleri ayırt etmek için başvurulabilecek kolay ama yaşamsal bir soru var: “Kanıtlanabilir mi?” Ancak biraz daha zihin jimnastiği yapabilmek için ek sorgulamalara da girişebilirsiniz:
- Bu bilgiyi kim paylaştı? Alanda fikrine güvenilecek biri mi?
- Bu bir gerçek mi yoksa şahsi bir aktarım mı?
- Bu konu hakkında diğer kaynaklar ne diyor?
Bir bilgiyi akademik olarak temellendirmek istiyorsanız, izlemeniz gereken bir usul, bir kurallar bütünü var. Bir metodu aşı karşıtları söylediğinde kabul edip, aşıların faydası hakkında yazanlar başvurduğunda reddetmek adil de değil. Bu nedenle de anekdotal gözleme doğrudan inanmak yerine iddianın bilimsel bütünlüğünü sorgulamak, haliyle akademinin ve bilimin kurallarına tabi olunduğunu kabul etmek gerek.
Peki bahsettiğimiz bilimsel gerçekler ve kurallar bütünü içerisinde anekdotal gözlemler nerede yer alıyor? Bunun için bilimsel bilgi hiyerarşisi olan kanıt piramidini inceleyelim.
Bilimsel araştırmalarda delil hiyerarşisi izleniyor. Yani yayınlanacak makalenin güvenilirliği, sunulan kanıtlara ve araştırmanın metoduna bağlı. Bu nedenle de, güçlü bir araştırma, çalışmayı daha güçlü ve güvenilir hale getiriyor. Kanıt piramidi, hangi çalışmanın önceliklendirileceğini gösteren bir rehber denebilir. Bu kanıtlar piramidindeki hiyerarşiden anlamamız gereken şu; her bilimsel çalışma aynı açıklayıcı güçte ve delil güvenilirliğinde değil. Kişilerin anıları ve başına gelenlerin anlatıldığı bir blog ya da haber ise bu çalışmaların hiçbiriyle karşılaştırılamayacak kadar güvenilmez sayılıyor.
