*Bu içerik ilk kez "Coronavirus: The seven types of people who start and spread viral misinformation" başlığıyla BBC News tarafından 4 Mayıs 2020 tarihinde yayınlanmış ve Can Başaçek tarafından Teyit için çevrilmiştir.
Koronavirüs ile ilgili komplo teorileri, yanlış bilgiler ve spekülasyonlar sosyal medyada kol geziyor. Peki bu söylentileri kim çıkarıyor? Kim yayıyor?
Küresel salgın esnasında çıkan yüzlerce yanıltıcı haberi araştırdık. Bu sayede yanlış bilgilerin arkasında kim olduğu ve neden yaptıklarına dair fikir edinebildik. İşte yanlış bilgi üreten ve yayan yedi insan çeşidi...
1. Şakacı
Hükümetin Londralıları doyurmak için Wembley Stadyumu’nda devasa bir lazanya yaptığına dair WhatsApp'tan sesli bir mesaj geldiğinde, kimsenin buna inanmayacağını düşünebilirsiniz. Fakat bazı insanlar şakayı anlamadılar.
Biraz daha ciddi bir örnek vermek gerekirse, bir şahıs dalga geçmek adına sahte bir ekran görüntüsü düzenledi: görüntüde bir kişiye evden çok fazla çıktığı için hükümet para cezası kesmişti. Bu kişi, sokağa çıkma yasağını çiğneyen insanları korkutmanın eğlenceli olacağını düşünmüştü.
Takipçilerini bunu Instagram'da paylaşmaya teşvik ettikten sonra, gönderi bir şekilde yerel Facebook gruplarına ulaştı. Orada da bazıları bunu ciddiye aldı ve gönderi endişeyle paylaşılır oldu.
"Panik yaratmak istemiyorum aslında," diyor bunu yapan ve gerçek ismini vermek istemeyen kişi. "Ama eğer sosyal medyada gördükleri bir ekran görüntüsüne inanıyorlarsa, internetteki bilgi tüketimlerinin nasıl olduğunu yeniden gözden geçirmeleri gerekiyor."
2. Dolandırıcı
Hükümet veya yerel konseyler tarafından gönderildiği iddia edilen diğer metinler ise küresel salgından para kazanmaya çalışan dolandırıcılar tarafından üretiliyor.
Doğrulama platformu Full Fact tarafından araştırılan ve Mart ayında ortaya çıkan bu tür bir dolandırıcılık örneği, hükümetin insanlara yardım ödemesi yaptığını iddia ederek banka bilgilerini istiyordu.
Bu sahte metine dair görüntüler Facebook'ta paylaşıldı. Bu dolandırıcılık örneği, metin mesajı üzerinden yayıldığından, işin arkasında kimin olduğunu bulmak güç.
Dolandırıcılar virüs üzerinden para kazanmak adına sahte haberleri kullanmaya Şubat ayında başlamışlardı bile: insanlara "koronavirüs tedavisi incelemesi" olduğu ya da salgın nedeniyle vergi iadesi alabileceklerini iddia ettikleri internet bağlantılarının olduğu e-postalar gönderiyorlardı.
3. Siyasetçi
Yanlış bilgiler yalnızca internetin karanlık köşelerinden gelmiyor.
Geçen hafta ABD Başkanı Donald Trump, hastaların vücutlarına morötesi ışın uygulamanın veya dezenfektan enjekte etmenin, koronavirüs tedavisine yardımcı olup olamayacağını sorgulamıştı. Yaptığı şey, spekülasyon yaratmak ve gerçekleri bağlamından koparmaktı.
Sonradan ise yorumlarının kinayeli olduğunu iddia etti. Fakat insanlar yine de acil hatları arayıp kendilerini dezenfektanla tedavi edip edemeyeceklerini sordular.
Bunu yapan yalnızca ABD Başkanı da değil. Çin Dışişleri Bakanlığı sözcülerinden biri, Covid-19'un Wuhan'a, ABD Ordusu tarafından getirildiği fikrini ortaya attı. Salgınla ilgili komplo teorileri Rus devlet televizyonlarında ve Kremlin yanlısı Twitter hesaplarınca sık sık tartışılıyor.
4. Komplo teorisyenleri
Virüsle ilgili belirsizlik, komplo teorileri için tam da uygun aranan yarattı.
Kaynağı belirsiz olan ve Birleşik Krallık'taki ilk aşı denemelerinde gönüllü olan bir kişinin hayatını kaybettiği iddiası Facebook'taki büyük aşı karşıtı ve komplo teorisi gruplarında sıkça dolaştı. Elbette iddia kurmacaydı.
Sosyal medyada, Oxford aşı denemelerine katılan ilk gönüllünün öldüğüne dair sahte haberler dolaşıyor. Bu doğru değil! Bu sabah Elisa Granato ile Skype üzerinden birkaç dakika görüştüm. Kendisi basbayağı hayatta ve bana "kesinlikle iyi" olduğunu söyledi.
David Icke ile YouTube'da yapılan ve şu an kaldırılan röportajla, koronavirüsün 5G ile ilgili olduğuna dair yanlış iddialar da yayıldı. Icke aynı zamanda, sonradan Birleşik Krallık'ın yayın standartlarını ihlal ettiği anlaşılan bir Londra TV istasyonunda da bulunmuştu. Facebook sayfası sonradan, şirketin söylediğine göre "fiziksel zarara yol açabilecek, sağlıkla ilgili yanlış bilgiler" paylaştığı için kaldırıldı.
Aynı zamanda komplo teorileri nedeniyle birçok 5G istasyonuna saldırı gerçekleşti.
5. Bilgi sızdıran
Bazen de yanlış bilgiler güvenilir bir kaynaktan, bir doktordan, profesörden ya da bir hastane çalışanından gelebiliyor.
Ancak "bilgi sızdıran" genelde bunlardan biri değildir.
Crawley, West Sussex'li bir kadın, genç ve sağlıklı koronavirüs hastalarına dair vahim -ve tamamen asılsız- ölü sayısını öngören, endişeli sesli mesajı gönderen ilk kişiydi. Acil tıbbı teknisyen olduğundan içeriden bilgi verdiğini iddia ediyordu.
Yorum ya da işine dair kanıt sunma isteklerine cevap vermedi, yani gerçekten sağlık çalışanı olup olmadığını bilmiyoruz. Ancak bildiğimiz bir şey var ki o da sesli mesajının asılsız olduğu.
6. Akraba
Bu panik yaratan sesli mesajın ve daha birçoğunun viral hale gelmesinin sebebi, insanları endişelendirmiş olmaları. Bu insanlar sonra bu mesajları aileleri ve arkadaşlarıyla paylaştılar.
Buna Essex'te yaşayan, dört çocuk annesi Danielle Baker da dahil. Baker bu mesajı Facebook Messenger'da "ne olur ne olmaz diye" paylaşmış.
"Başta biraz temkinliydim, çünkü tanımadığım bir kadın göndermişti," diyor Baker. "Mesajı paylaşmamın sebebi şu: benim de kızkardeşimin de aynı yaşlarda bebeğimiz ve daha büyük yaşlarda çocuklarımız var. Yani hepimizin evinde yüksek risk var."
Yaptıkları şey yardımcı olmaya çalışmak. Ayrıca gerçekten olumlu bir şey yaptıklarını düşünüyorlar. Ama elbette bu, ilettikleri mesajların doğru olduğu anlamına gelmiyor.
7. Ünlü
Olay yalnızca annenizle ya da amcanızla bitmiyor. Ünlüler de yanıltıcı iddiaların yayılmasına yardımcı oluyor.
Şarkıscı M.I.A. ve oyuncu Woody Harrelson, 5G koronavirüs teorilerini, sosyal medyadaki yüz binlerce takipçilerine yayan kişiler arasında yer alıyor.
Reuters Institute'un en son haberine göre, ünlüler, internetteki yanlış bilgileri yaymada kilit rol oynuyorlar.
Bazıları ise geleneksel medyada da büyük platformlara çıkıyor. Eamonn Holmes, ITV This Morning isimli televizyon programında 5G komplo teorisyenlerine prim verdiği için eleştirilmişti.
"Kabul edemediğim şey, ana akım medyanın, doğru olmadığını bilmedikleri şeylerin yanlış olduğunu söyleyip bastırmaya çalışması," diye açıklama yapmıştı Holmes.
Holmes sonradan özür diledi. Birleşik Krallık'ın hükümet onaylı yayın denetleme kurulu Ofcom, ITV'ye "kılavuz gönderdi" ve yorumları "tedbirsiz" olarak değerlendirdi.
