Stephan Lewandowsky ve John Cook'ın yazdığı ve Türkçeleştirdiğimiz Komplo Teorisi El Kitabı, bu teorilerin ve komplo odaklı düşünmenin özelliklerini açıklıyor. Komplo teorilerinin nasıl saptanabileceğine ve çürütülebileceğine dair ipuçları veren kitap, komplo teorilerine inananlarla nasıl konuşulabileceğine de değiniyor.
Türk Dil Kurumu komplo teorisini “bir kimse, kuruluş veya ülkeye karşı gizlice, zarar verici tuzak kurulduğu varsayımına dayanan düşüncelerin tümü” diye tanımlıyor. Salgın yüzünden virüs ve aşılarla ilgili pek çok komplo teorisi gündeme geldi. Mesela Teyit’te, virüsün laboratuvar ortamında geliştirildiği, bir devletin virüsü kasten yaydığı ve salgının nedeninin 5G teknolojisi olduğu gibi komplo teorilerini incelemiştik. Aşı çalışmalarının ilerlemesiyle Covid-19 aşılarıyla çip entegre edildiği gibi aşılarla bağlantılı pek çok komplo teorisinin dolaşıma girdiğine tanık olduk. Sadece salgınla ilgili değil, Evergreen gemisinin kaçırılan çocukları taşıdığı ve Wayfair’in çocuk ticareti yaptığına dair yanlış iddialar da komplo teorilerinin tipik özelliklerini taşıyordu. Hala komplo teorileri pek çok farklı konuda internetin farklı köşelerinde ses bulup, hızla dünyaya yayılıyor. Peki komplo teorileri neden bu denli yaygın?
Komplo teorisi el kitabına göre, komplo teorilerine daha çok inanma ve onları yaygılaştırmaya daha meyilli olanlar, güçsüz veya savunmasız hissedenler. Ayrıca komplo teorileri, tam açıklayamadığımız olayları ya da cevaplandıramadığımız soruları, yahut belirsizlikleri “gizli” ve “kötücül” bir komplonun sonucu oldukları varsayımına dayandırdıklarından da ilgi çekebiliyor. Komplo odaklı düşünenler, onlar için “sıradan” duyulan açıklamaları ‘büyük olayların arkasında büyük nedenleri olmalı’ yanılgısıyla yeni ve gerçeği yansıtmayan anlatılara oturtma eğilimi gösteriyor. Ayrıca el kitabına göre mevcut düzene veya resmi anlatıya karşı çıkma motivasyonu da, komplo teorilerinin bu denli yaygın olmasına neden oluyor.
Sağlıklı şüpheciliğe karşı paranoid şüphecilik
Komplo odaklı düşünme, eleştirel düşünme ve makul süphecilik pratikleriyle karıştırılmamalı. Makul bir şüphecilik, nitelikli ve derinlikli araştırma, veri temelli bilimsel verileri kaynak olarak kullanma ve tutarlılık için uğraş demek. Komplo odaklı düşünme ise, paranoyak şüpheciliğe varan yedi özellik barındırıyor:
- Çelişkili: Komplo odaklı düşünen kişi, birbiriyle çelişen birden çok fikre aynı anda inanabiliyor.
- Ağır basan şüphe: Komplo odaklı düşünme aşırı ve patolojik bir şüphe halinden besleniyor.
- Kötü niyet: İddia edilen komplo, “kötücül” bir plan olarak sunuluyor.
- Bir şeyler yanlış olmalı: Bir şeylerin yanlış olması “gerektiği” inancı hüküm sürüyor.
- Zulüm gören kurban: Komplo teorisyenleri kendilerini, komploları açığa çıkaran bir azınlık, yani “aynı anda hem kurban hem kahraman” olarak nitelendirebiliyor.
- Kanıtlara bağışıklık: Komplo teorisini çürüten bilgilerin de büyük komplo tarafından üretildiği düşüncesi destekleniyor.
- Rastlantısallığı yeniden yorumlama: Yaşanan hiçbir şeyin tesadüf olmadığı, hiçbir şeyin göründüğü gibi olmadığı ve her şeyin birbiriyle bağlantılı olduğuna duyulan inanç komplo odaklı düşünmenin özelliklerinden.
Komplo teorisi nasıl çürütülür?
Yanlış Bilgileri Çürütme El Kitabı’nda da bahsedildiği gibi, yanlış bilgiyle mücadelede önemli yöntemlerden biri “önceden çürütme” ya da “aşılama” olarak bilinen, uyarı ve farkındalık kazandırma süreci. Örneğin yayılan bir komplo teorisindeki iddialarla ilgili önceden yanıtlar üretebilmek ve kullanıcıları karşılaşması muhtemel yanıltıcı bilgilere karşı uyarmak, “önceden çürütme” olarak adlandırılıyor.
Komplo teorilerini etkili bir şekilde çürütmenin pek çok yolu var. Doğrularını vererek komplo teorisinin yanlış olduğunu açığa çıkarmak, komplo teorilerinin kullandığı kaynakları irdeleyerek bu kaynakların güvenilir olmadıklarını ortaya koymak, iddiaların hedef aldığı gruplara değinerek komplo teorisinin üretilme motivasyonunu göstermek, teorideki mantık hatalarını ortaya çıkarmak gibi pek çok stratejiye başvurulabilir.
Komplo teorilerine inananlarla nasıl konuşulur? Sabır, empati, sürerlilik
Komplo teorisine inanan kişilerle açık iletişim kurmamak ve kaba ve alaycı olmak, yanlış bilginin her türünde olduğu gibi komplo teorisiyle mücadelede de başarılı değil. Bu nedenle komplo teorisine inanan biriyle konuşurken her zaman nazik, anlayışlı ve sabırlı olmak şart.
Burada News Literacy Project’ten John Silva’nın “PEP talk” olarak adlandırdığı yöntemi, el kitabının ışığında hatırlamak faydalı olacak. Silva bu yöntemde, komplo teorilerine inanan insanlarla nasıl konuşabileceğimizi aktarıyor. *PEP talk üç farklı kelimenin baş harflerinden oluşturulmuş: patience (sabır), empathy (empati), persistence (sürerlilik). Ayrıca “pep-talk” İngilizcede “moral konuşması” anlamına geliyor. Yöntemin ismi bu iki özellik gözetilerek verilmiş. Aşağıda aktarılan ve karşı tarafı yüreklendirme amacı güden yöntemi aklınızda Türkçe olarak tutmak isterseniz SES kısaltmasını hatırlayabilirsiniz (sabır-empati-sürerlilik).
Sabır: İlk olarak komplo teorilerine inanan insanları anlamaya çalışmak öneriliyor. Bu da düşünceleri veya hissettikleri nedeniyle onları eleştirmek ve alay etmekten kaçınmak anlamına geliyor. Örneğin iddialarla ilk nerede karşılaştıklarını, hangi bilgi kaynaklarına başvurduklarını ve bu komplo teorisinin onlara ne hissettirdiğini anlamak için çaba göstermek atılacak ilk adım olabilir.
Empati: İkinci adım, empati. Doğrudan kişinin bütün inandıklarının yanlış veya “saçma” olduğunu söylemek geri tepme etkisine yol açabilir. Geri tepme etkisi onların, komplo teorisine ve mevcut inançlarına daha sıkı sarılmalarına neden olabilir. Bu yüzden empati kurmaya çalışmak, bize en iyi nasıl iletişim kurabileceğinize dair daha iyi bir içgörü sağlar.
Sürerlilik: “PEP talk,” komplo teorisine inanan insanlarla konuşmak isteyenlerin sebat göstermeyi unutmaması gerektiğini vurguluyor. Yani sebatkâr ve düzenli bir şekilde komplo teorisine inanan kişiyi sağlıklı şüpheciliğe teşvik etmek; onu doğru bilgiye yönlendirecek ve kendisinin araştırma yapmasını sağlayacak öneriler paylaşmak etkili bir iletişim yürütmenizi sağlayacak. Bunu, güvenilir kaynakları iletirken neden güvenilir olduklarını açıklayarak veya gönderdiklerinizin neden doğru bilgi içerdiğini ve nasıl bir akıl yürütme süreci yürüttüğünüzü aktararak yapabilirsiniz.
Komplo Teorisi El Kitabı'nı buradan indirebilir ve okuyabilirsiniz.
