*Bu içerik ilk kez "Disinformation For Hire: How A New Breed Of PR Firms Is Selling Lies Online" başlığıyla BuzzFeed News tarafından 6 Ocak 2020 tarihinde yayınlanmış ve Can Başaçek tarafından Teyit için çevrilmiştir.
"Aldatma ve etki operasyonu kavramları bir süredir var, ancak son birkaç yıl içinde şirketlerin iş modellerini, aldatma etrafında inşa ederek büyüdüklerini görüyoruz."
Nathaniel Gleicher, Facebook Siber Güvenlik Politikası Başkanı
Aralık ayı sonlarında Twitter, Suudi Arabistan'da, pazarlama şirketi Smaat tarafından yürütülen "önemli devlet destekli bir bilgi operasyonu"nun parçası olduğunu söylediği beş binden fazla hesabı kaldırdığını açıkladı. Aynı gün Facebook, Gürcistan hükümeti adına" yabancı ve hükümet müdahalesi" ile ilgili yüzlerce hesap, sayfa ve grubun kapatıldığını açıkladı. Facebook, operasyondan, Gürcistan'daki bir reklam ajansı olan Panda'yı ve ülkenin iktidar partisini sorumlu tuttu.
Facebook'un Siber Güvenlik Politikası Başkanı Nathaniel Gleicher, BuzzFeed News'e "aldatmacanın profesyonelleştirilmesinin" büyüyen bir tehdit olduğunu söyledi.
Eski bir CIA yetkilisi ve "True or False: A CIA Analyst's Guide to Spotting Fake News" kitabının yazarı Cindy Otis, BuzzFeed'e verdiği röportajda Rusya ve İran gibi ulus devletleri tarafından yürütülen bilgi operasyonlarının "bu alana giriş yapmaya finansal olarak hevesli olan bireyler ve gruplar için bir strateji kitapçığı" niteliğinde olduğunu belirtti.
Otis’e göre, kara PR firmalarının ortaya çıkışının da platformlardaki, güvenlik firmalarındaki ve istihbarat teşkilatlarındaki araştırmacılar, "mevcut olan kiralık dezenformasyon servislerini bulmak için giderek daha fazla zaman harcıyor".
İsrailli kara PR firması Archimedes Group, dünya çapında yüzlerce Facebook sayfası, hesabı ve grubundan oluşan bir ağ yaratarak internet sitelerinde kendi müşterilerinin isteklerine göre gerçekliği değiştirmek için her aracı kullanıp her fırsatı değerlendirdiklerini yazarak kendileriyle övünüyor. Bu şirket Mali'deki bir seçim için, yerel öğrenciler tarafından yürütüldüğü iddia eden sahte bir teyit platformu yönetti. Tunus'ta, "Stop à la Désinformation et aux Mensonges" ("Dezenformasyon ve Yalanları Durdur") isimli bir sayfa oluşturdular. Nijerya'da, eski başkan yardımcısı Atiku Abubakar'ın lehinde ve aleyhinde iki ayrı sayfa yönettiler. Araştırmacılar, Abubakar yanlısı sayfanın "muhtemelen Abubakar yanlılarını belirleyip sonrasında onlara Abubakar karşıtı içerik yollamak için tasarlandığını" öne sürdü.
Ukrayna'da, Pragmatico isimli PR firması, müşterileri hakkındaki sahte Facebook hesaplarına olumlu yorumlar yapmaları için düzinelerce genç ve dijital bilgisi olan insan kullandı. Polonya'da, [email protected] isimli firma, evden çalışan engelliler tarafından işletilen sahte Twitter hesapları yönetti; ajans bu kişilere piyasa ücretinin altında ödeme yaparken devletten de destek alabildiği için bu kişileri tercih etmişti. Investigate Europe tarafından yapılan haberde, [email protected]'in, Polonya'nın önde gelen PR ajanslarından olan Art-Media için de çalıştığı belirtildi. (Şirket, [email protected] ile çalıştığını reddetti.)
PR firmalarıyla bağlantısı olan çevrimiçi bilgi operasyonları artıyor
Porto Riko'da gazeteciler, eski Vali Ricardo Rosselló'nun, pazarlama firması KOI'den bir danışmanın, hükümet yanlısı mesaj yaymak ve rakiplerine saldırmak için sosyal medya kampanyaları planladığı ve yönettiği bir Telegram grup sohbetinin yöneticisi olduğunu ortaya çıkardı. Ağustos ayında, Rosselló, kısmen bu sohbetlerin yarattığı öfke nedeniyle istifa etti.
Araştırmacı gazeteci Vasil Bidun, Kiev'in popüler mahallerinden Podil'de sekiz saatlik vardiyalarda çalışıyordu. Farklı farklı sahte Facebook hesaplarına giriş yaparak adayların lehinde, rakiplerini eleştiren veya konuşmaları belli yönlere çekebilecek yorumlar yapıyordu. O zamanlar Ukrayna cumhurbaşkanlığı seçimleri devam ediyordu ve Bidun, işvereni Pragmatico'nun cumhurbaşkanlığı için yarışan birkaç kişiyle sözleşme imzaladığını söyledi. (Trol çiftliği hakkında soru sorulan tüm politikacılar işin içinde olduklarını reddetti.)
PR şirketi mi trol çiftliği mi?
(Troll çiftliği (troll farm): Çalışanlarının çevrimiçi ortamlarda kasıtlı olarak tahrik edici ve kışkırtıcı yorumlar yaparak çatışma ve kavga yaratmaya çalıştığı organizasyonlara verilen isim)
"Amaç, kişiden duygusal bir tepki almak," diyor Bidun bir röportajda. "Bir yorum okurlarsa, bir bot tarafından yazıldığını anlasalar bile, onları duygusal olarak etkileyebilir ve kendilerini kontrol etmeleri daha zor hâle gelebilir."
Fakat Bidun ajansta çalışırken her gün işe gitmiyordu. Ajansda gizli görev yaptıktan üç ay sonra, geniş kapsamlı bir inceleme yayımladı. O ve yaklaşık 50 Pragmatico çalışanı daha, üç vardiya hâlinde tek bir daireden çalışıyorlardı. Bidun'un söylediğine göre, bu çalışanların çoğu ek para kazanmaya çalışan, ayda 300 dolarının biraz üzerinde ödeme alan öğrencilerdi. Hiç kimse işin etiği hakkında konuşmuyordu, yalnızca kendilerine söylenenleri yapıyorlar, meşhur müzisyen Svyatoslav Vakarchuk da dahil olmak üzere hem muhafazakâr hem de ilerici siyasetçilerin reklamlarını yapıyorlardı.
"Yaz tatiliydi ve para kazanmak için bir yöntemdi,” diyor Bidun. "Çoğu insan, çalışmalarının yaratabileceği sonuçlar hakkında fazla düşünmüyor, yalnızca yazıyorlardı."
Bidun'un incelemesinin Eylül 2019'da yayımlanmasından iki gün önce, Facebook, 168 hesap, 149 sayfa ve 79 gruba ulaşan, firmanın platformdaki aktivitesinin durdurulduğunu açıkladı. Sosyal medya devi aynı zamanda Pragmatico'nun, reklamlara 1.6 milyon dolar harcadığını da açıkladı ki bu da Ukrayna pazarı için epey önemli bir miktar.
Ancak kara PR, Doğu Avrupa'nın diğer bölgelerinde sosyal medyada gelişmeye devam ediyor. Bu yıl, Investigate Europe için haber hazırlayan Katarzyna Pruszkiewicz, kendini "çoğunlukla sosyal medyada, şirketler, özel şahıslar ve kamu kuruluşları için pozitif bir imaj inşa eden uzmanlardan oluşan elektronik PR ajansı" olarak tanımlayan Polonya merkezli [email protected] şirketinde altı ay boyunca gizli görevde çalıştı.
"[email protected] bir PR şirketi olduğunu söylüyor ama aslında bir trol çiftliği. Sahte hesaplar oluşturuyorlardı," diyor Pruszkiewicz, BuzzFeed News'e. (Şirket, internet sitesinde yapılan açıklamada, bir trol çiftliği olduğunu reddetti.)
Pruszkiewicz, meslektaşlarının ve kendinin, firmaların müşterilerine iş sunmak için sahte Twitter ve Facebook hesapları kullandığını söyledi. Bu, Polonya devlet medyasının reklamını yapmak, onları bu iş için tutan solcu politikacıları şişirmek ya da hükümetin, Amerikan F-35 savaş uçağı siparişi verme kararına karşı çıkmak gibi şeyler yapıyorlardı.
[email protected]'in çalışanları uzaktan çalışarak Slack isimli platformda bir araya gelip işlerini alıyorlardı. Bazen profesyonel bir metin yazarı onlara içerik sağlıyordu ancak çoğu zaman sahte hesaplar için yazılacak şeyleri bulmak çalışanlara kalıyordu. Pruszkiewicz, siyasetçiler gibi önemli kişiler sahte hesaplardan gelen bir yorumu yanıtladığında, ekip üyelerinin birbirleri tebrik ettiklerini söyledi.
Pruszkiewicz'e göre, [email protected], engelli insanları işe almaya odaklanıyordu çünkü hem onlara daha az ödeme yapıyorlardı, hem de devlet yardımı alabiliyorlardı. "Bu insanlar tekerlekli sandalyelerde ve faturalarını ödemeleri gerekiyor. Genellikle mesleki becerilere sahip değiller. [email protected] onlara iş veriyor ve bu insanlara istihdam sağladığı için devletten yüklü miktarda para alıyordu."
Bu haber Ekim 2019'da Newsweek Poland'da yayımlandıktan sonra, Polonya hükümeti, şirketin aldığı maluliyet tazminatı üzerine soruşturma başlattı. Ancak Pruszkiewicz'in söylediğine göre, [email protected] tarafından işletilen Twitter hesapları hâlâ çalışmaya devam ediyor.
"Sahte hesaplar hâlâ devam ediyor, hiçbir şey olmamış gibi Twitter'a yazıyorlar; her gün Twitter ve Facebook'ta yazdıkları şeyleri görebiliyorum. Bu gerçekten moral bozucu, çünkü altı ayımı bu şirketi araştırmakla geçirdim ve şirket hâlâ ayakta."
Kara PR firmalarının yükselişi hiçbir yerde Filipinler'de olduğu kadar pazarlama ve siyasetle iç içe değil. Meşru görünen birçok ajans, sahte sosyal medya hesapları, internet siteleri ve koordine edilmiş taciz kampanyaları da dahil olmak üzere birçok kara PR hizmeti sunuyor.
Bu yıl Facebook, Filipinler merkezli dijital pazarlama şirketi Twinmark Media Enterprises ve Filipinler Devlet Başkanı Rodrigo Duterte'nin 2016 seçim kampanyasının sosyal medya direktörü Nic Gabunada'ya atfedilen hesapların kaldırıldığını duyurdu. Her iki durumda da Facebook, operasyonların "koordineli sahte faaliyetler" yürüttüğünü belirtti.
Gabunada daha öncesinde Buzzfeed News ile yaptığı röportajda, Duterte'nin Facebook seçim kampanyasının "organik" ve "gönüllü odaklı" ilerlediği konusunda ısrar etmişti. Duterte'nin sahte Facebook hesapları kullanmasını ve 2016'da trollük yapmasını kınayan bazı politikacılar da kendi seçim kampanyalarında sosyal medya manipülasyon hizmetlerini kullanmıştı.
Kara PR hizmetleri Filipinler'de o kadar kârlı bir iş hâline geldi ki birçok PR firması artık bu hizmeti sunmak zorundalarmış gibi hissediyor. Bir ajans müdürü, Buzzfeed News'e, kâr potansiyeli nedeniyle kara PR hizmeti sunmanın "cazip" olduğunu söyledi. Bu hizmetleri sunan şirketlere karşı rekabet etmenin de zor olduğunu ekledi. "Örneğin biz bir adayın reklam kampanyasını yürütürken başka birileri de rakip adayın reklam kampanyasını yürütüyorsa, ortaya koyduğumuz her şeye karşı çıkacak her taktiği kullanmaya istekli başka firmalarla yarıştığımız seçim kampanyaları oluyor.” Ajans müdürü, endüstri hakkında özgürce konuşabilmek için adını vermek istemedi.
Massachusetts Amherst University'de global dijital medya üzerinde çalışan Jonathan Corpus Ong, yıllardır Filipinler'deki kara PR firmaları ve trollük üzerine çalışıyor. "Filipinler, diğer ülkeler için uyarı niteliğinde bir yoldan geçiyor. PR endüstrisi içindeki dezenformasyon üretimi finansal olarak bu kadar kârlı olduğu için gizli kara market transferlerinden, şirketlerin yönetim kurumlarının profesyonel güvenilirliğine geçiş yapıyorlar."
Ong, PR firmalarının, "yaptıkları gerçek dezenformasyon işinin utanç verici kısımlarının etkisini yok etmek" adına müşterilerle iletişim kurarken endüstri jargonu kullandıklarını belirtti. "Örneğin, hizmetlerini potansiyel müşterilere sunduklarında 'sahte haber siteleri' veya 'ücretli troller' demek yerine 'ek sayfalar' ve 'dijital destek çalışanları' terimlerini kullanıyorlar. Bu, işlem için bir saygınlık havası yaratıyor ve en önemlisi, politikacılara makul bir inkâr edilebilirlik seviyesi kazandırıyor."
Kara PR firmalarının yükselişi, kendi sorunlarıyla uzun süredir mücadele eden küresel PR endüstrisinin de radarında. 2017'de Public Relations and Communications Association (Halkla İlişkiler ve iletişim Derneği), Londra merkezli PR firması Bell Pottinger'ı dernekten attığında endüstri, sosyal medya manipülasyonunun karşısında yer almıştı. Bell Pottinger şirketinin atılma sebebi, milyarder müşterilerine verdikleri hizmette Güney Afrika'daki ırk ayrımını körüklediklerinin ortaya çıkması. The Bureau of Investigative Journalism (Araştırmacı Gazetecilik Bürosu) göre, Bell Pottinger’ın daha önce de Irak'ta çok gizli bir propaganda programı yürütmek için Pentagon'dan 500 milyon dolarlık bir sözleşme aldığını söyledi.
Küresel ajanslar genellikle endüstri kurallarına başvuruyor. PR devi Weber Shandwick’in iletişim ve pazarlama çalışanı Jill Tannenbaum, BuzzFeed News'e şöyle söylüyor: "Şirket, dürüst olmayan taktiklerin kullanıldığı marketlerde yarıştığında bile güvene dayalı kampanyalar yürüterek iletişim kurmalı.”
"Değerlerimize uymayan veya doğru ya da şeffaf olmayan taktikler içerebilecek müşteri etkileşimlerini değerlendirdiğimiz bir sürecimiz var; böylece ekiplerimize ve müşterilerimize buna göre danışmanlık yapabiliyoruz," diyor Tannenbaum. "Filipinler’deki ve dünyadaki yerel liderlerimizin, endişe verici veya değerlerimize uymayan işleri geri çevirme yetkisi bulunuyor."
Ekosistemdeki kara PR’dan kurtulmak zorlaşıyor
Public Relations and Communications Association’ın genel müdürü ve International Communications Consultancy Organisation’ın yönetim başkanı Francis Ingham, BuzzFeed News'le yaptığı görüşmede, kara PR firmalarının, etik şekilde çalışan uzmanların adını karaladığını söyledi. "Üyelerimiz, endüstrinin etik parametrelerinin dışında faaliyet gösteren bu insanlar yüzünden kötü olarak görüldükleri için öfkeli."
PR veya pazarlama firmalarına atfedilen bilgi operasyonlarının sayısının artmasına rağmen, bu firmaların istisna olduğunu söylüyor Ingham. "Her zaman gri veya siyah alanda faaliyet gösteren, kendilerini PR veya pazarlama çalışanı olarak adlandıran insanlar olacağını biliyorum."
Yasal PR endüstrisi, kendisini bu çalışanlardan ayırmaya çabalarken, platformlar için ekosistemlerinden kara PR'ı silmek giderek zorlaşıyor.
"Şirket birden fazla platformda çalışıyorsa ve çeşitli iş çıkarlarına sahipse, onları tamamen yok edemeyebiliriz," diyor Facebook çalışanı Gleicher.
Facebook'un yaklaşımının, belirli bir operasyonda yer alan hesapları durdurmak ve tüm organizasyonu ortadan kaldırmak olduğunu belirtti. Bazı vakalarda, Facebook platformda, önemli çalışanların da erişimini engelliyor.
"Bunu yapmamızın nedeni, platformumuzda kârlı bir iş modeli olmayacağını açıkça ortaya koymak," dedi Gleicher. "Böyle bir iş kurarsanız sizi çıkarıyoruz."
Bell Pottinger vakasının sonrasında, dünya çapındaki PR ticaret gruplarını temsil eden bir çatı kuruluş olarak International Communications Consultancy Organisation (Uluslararası İlişkiler Danışmanlık Örgütü), Helsinki Bildirgesi olarak bilinen 10 ilke belirledi. Bu ilkelere göre, iletişim profesyonellerinin "sosyal medyanın gücünün farkında olmaları ve sosyal medyayı sorumlu bir şekilde kullanmaları" ve "asla sahte haberlerin yaratılmasına katkı sağlamamaları" gerekiyor.
