*Bu içerik ilk kez Fact Checking Day için 2 Nisan 2017 tarihinde yayınlanmış ve Emek Akman tarafından Teyit için çevrilmiştir.
İnternete her gün milyonlarca fotoğraf ve video yükleniyor. Çevrimiçi belgelerin zenginliği, her konuda yeni şeyler keşfetmemizi ve doğrulama yapmamızı sağlıyor. Ancak bu zenginlik, bizi yanlış yola da yönlendirebiliyor. Aradığımız konuyla ilgili bir fotoğraf veya videoya ulaşmak için basit bir arama her zaman yeterli olmayabiliyor. İşte, biraz daha ayrıntılı arama yapmanıza yardımcı olacak dokuz ipucu:
1. Fotoğraflar için tersine görsel arama
27 Eylül 2014'te, saat 11:19'da, Hollanda'da bulunan bir cihatçı şu fotoğrafı tweetledi:
Muhajiri Shaam adlı bu kişi, Hollandalı ve İngiliz "şehitlerin" bu mezarda gömülü olduğunu iddia etti. Ancak bu fotoğraf nerede ve ne zaman çekilmişti? Bir fotoğrafı sürükleyip Google Görseller’e bıraktığınızda, arama motoru, fotoğrafın daha önce yayımlanıp yayımlanmadığını belirliyor. Yandex arama motoru ise aynı işlemi sonuçları çözünürlüğe göre sıralayarak yapıyor. Bu da sizin karşınıza çıkan fotoğrafta göremediğiniz yeni ayrıntılara ulaşmanıza yardımcı oluyor.
Hollandalı cihatçının tweetlediği görsel, daha önce pek çok cihatçı Twitter hesabından yayımlanmış. 27 Eylül'den önce ise yalnızca bir kere, bir propaganda hesabından (@ibnnabih) gönderilen bir tweet var. Bu kaynak, olayı Shaam'ın tweetinden iki gün öncesine taşıdı.
2. Kaynağı sorma
Araçlarla yetinmeyin. Arama @ibnnabih (hesap artık askıya alınmış) hesabında sona eriyor gibi görünüyordu. Olumsuz bir durumu hiçbir zaman kanıtlayamazsınız: Bir şeyi bulamamanız, o şeyin var olmadığı anlamına gelmez. @ibnnabih hesabına fotoğrafı nereden bulduğunu sordum. Bana şöyle dedi:
@henkvaness kaynağını mı soruyorsunuz? Ben de ilk burada twitter.com/Mrsad.... gördüm. Diğerleri de aynı kaynaktan mı aldı bilmiyorum.
Twitter'da başka bir cihatçı propaganda hesabı olan @Mrsad_JH aynı fotoğrafı Hollandalı’nın tweetinden üç gün önce yayımlamıştı:
Google ve Yandex bu tweeti kaçırmıştı. Kaynağa sormasaydım, arama @Mrsad_JH değil, @ibnnabih hesabıyla son bulacaktı. Bu şekilde daha fazla araştırma yapmak, fotoğrafın El Nusra Cephesi askerlerinin kruz füzesiyle öldürüldüğü Kafr Deryan köyünden olabileceğini gösterdi.
3. Videoları tersten arama
Rusların Suriye'yi bombaladığı görüntüler gerçek mi, değil mi? Özellikle canlı yayınlarda, Google veya Yandex Görsel araması ile orijinal videolardan alınan kareleri aramak zahmetli bir iş. Bunun için en iyi seçeneğimiz, Youtube Dataviewer kullanmak. Bu araç, herhangi bir YouTube videosundan dört küçük görsel keser ve tersine görsel araması yapmanızı sağlar. Ayrıca araç, videonun bazen YouTube'da gördüğünüz saatten farklı olabilen yükleme zamanını da tam olarak verir.
4. Kaybolan içeriği bulma (1)
İnsanlar sürekli web sitelerini, sosyal medya hesaplarını ve başka çevrimiçi içerikleri kaldırıyor ya da kapatıyor. Bu durum, bazı içerikleri bulmayı zorlaştırıyor ama bulmak imkansız değil.
Somut bir örneğe bakalım: Lüksemburg Prensi Louis ve Prenses Tessy bu yıl boşandı. Daha sonra Prenses Instagram hesabını kapattı. İlk bakılacak yer olan Internet Archive'da da hiçbir şey yoktu.
Ancak vereceğimiz arama ipucuyla, bir şansınız olabilir. Prenses'in hesabının web adresi Instagram.com/tessy_de_luxembourgidi. İnsanların bu bağlantıya (1) bakmış olması veya içeriği yeniden yayımlayıp orijinal kaynağa atıf yapmış olmaları mümkün. Ne olursa olsun, bağlantının çıkıp çıkmadığını görmek için Instagram'daki (2) her şeyi dışarıda tutmamız gerek.
Bu yöntem işe yaradı. Prenses'in tasarımcısı şu fotoğrafı yayımlamış:
5. Kaybolan içeriği bulma (2)
Çevrimiçi içerik tamamen kaldırılabilir ancak çoğunlukla web siteleri yeniden tasarlandığında veya taşındığında konum değiştirir. "Ölü link" adı verilen bu olay, eski fotoğraf veya videolara erişimi daha zor hale getirir.
Bir süre önce, 2011'den önce Irak'ta yapılan sondaj ihalelerine ilişkin belgeler ve petrol şirketinin logosunu bulmak istedim. Sorun, bildiğim tek site olan http://www.noc.oil.gov.iq adresinin 2012'de açılmış olmasıydı.
Bağlantının 2012'de veya öncesinde ne olduğunu nasıl öğrenebilirdim? Wayback Machine'de "ırak kuzey petrol şirleti sitesi:iq" yazarak arama yapmak işe yaradı. Archive.org'un arka kapısı bir konuda çok iyi: artık yayında olmayan bir web sitesinin tam URL'sini öngörmenize yardımcı oluyor. Web sitesinin iki eski sürümünü sunmanın yanı sıra, her site için kaç belge, fotoğraf ve ses dosyasının kaydedildiğini de gösteriyor.
6. Nerede olduğunuzu bilme sanatı
Şüpheli videoların konumunu belirlemek zor olabilir. Bu tür video kayıtlarını panoramik fotoğrafa dönüştüren eski araç Hugin'i çok seviyorum. Buradan aldığınız fotoğrafla da Google Earth'te bir yolculuğa çıkabilirsiniz. Bu süreci, "Bilişim savaşı cephesinden" başlıklı yazımda ayrıntılı bir şekilde açıklamıştım.
Coğrafi konum bulma becerileri edinmek isterseniz, Geoguessr veya First Draft News sitelerine bakın. Ama Eliot Higgins'in "Google Earth ile Doğrulama ve Coğrafi Konum İpuçları ve Sırları" başlıklı yazısını da okuyun.
7. Meta veriler
Bir fotoğraf hakkında daha fazla bilgi edinmek için kullanabileceğiniz mükemmel bir araç da Imgops. Araç, olası GPS koordinatlarını, yayımlanma tarihini, fotoğrafın çekildiği tarihi ve çok daha fazlasını gösteriyor.
Meta verilerin gösterdiği saat dilimini anlamanız çok önemli. Hollanda gazetesi NRC aşağıdaki unutulmaz fotoğrafın (Usame bin Ladin'i öldürme görevi sırasında Beyaz Saray Durum Odası'ndan) olaydan beş saat önce çekildiği konusunda düzeltme yayımlamak zorunda kalmıştı. Gazeteciler, tarih damgasını yanlış anlamıştı.
8. Photoshoplanmış mı, photoshoplanmamış mı?
Yeni fotoğraflarda bile Photoshop ile ufak tefek değişiklikler yapılıyor. Izitru yoğun bir şekilde düzenleme yapıldığını gösteren desenleri tespit eder. Ne yazık ki, fotoğrafınız fotoğraf makinesinden çıkan orijinal fotoğraf değilse, araç bu fotoğrafı şüpheli olarak işaretler. FotoForensics, daha ayrıntılı çalışır (sitenin Sık Sorulan Soruları'na bakın) ve genellikle en yoğun düzenlemelere maruz kalmış fotoğrafları kolaylıkla bulur.
9. Saatler süren video kayıtlarını işleme
Kısa süre önce, birinin "mujahideen (mücahitler)" sözcüğünü kullanıp kullanmadığını bulmak için dört saatlik YouTube videoları izlemem gerekti. Sorun, bunu yapmak için yalnızca bir saatimin olmasıydı. Bu zaman kısıtını, 4kdownload adlı ücretsiz araçla YouTube kanalını indirerek aştım. 4 saatlik videoyu yalnızca 23 dakikada indirdim.
Soundbite ses ve görüntü dosyalarındaki sözcükleri veya ifadeleri bulabilir. Dört saatlik YouTube videosunu yalnızca 10 dakikada işledi ve bana istediğim anahtar sözcüğü kullanarak arama yapacak zaman bıraktı. Klipte sözcük her kullanıldığında, sözcüğün kullanıldığı anı tam olarak gösterdi. Aşağıda bu aracın aradığım kelimeyi nasıl tespit ettiğini görebilirsiniz:
