Hepimiz muhakkak öleceğiz. İşin kötüsü bu durumun değişeceğine dair bir ışık da yok. Bilim, büyü, din ya da doğaüstü güçler ölüme henüz çare bulamadı. Yeri ve zamanını bilmediğimiz bu gerçeği şimdilik sadece “unutarak” bastırıyoruz.
Ancak internet ve sosyal medyada ölüm, olması gerektiğinden biraz daha karmaşık.. Tanınmış ya da topluma mal olmuş birçok kişi bu sanal dünyada şimdiye kadar defalarca kez “öldü”. Birden çok ölenler ve düzenli olarak ölenler bu alemde sıradan olaylar. Hatta ailece ölenler bile var. Evet, sosyal medyadaki “asılsız ölüm” haberlerinden bahsediyorum.
Annenizin hayran olduğu eski yeşilçam yıldızının, sevdiğiniz bir futbolcunun, bir komedyenin ya da favori yazarınızın “acı haberine” sosyal medyada rastladığınıza eminim. Bu yazıda asılsız ölüm haberlerine yakından bakıp, tekrarlayan paylaşımların ardındaki motivasyonu anlamaya ve bu konudaki haberlere nasıl direnç kazanacağımıza odaklanacağız.
Bir bilsen şimdiye kadar kimler öldü
İnternet aslında yığınla asılsız ölüm haberinin olduğu tekinsiz bir yer. Şimdiye kadar kimler bu dünyada öldü ya da öldürüldü dersiniz? Şimdi sayacağım isimlerden en az biriyle derinden bir gönül bağı kurduğunuza eminim.
Sürekli asılsız ölüm haberi çıkan ve artık gerçekten vefat eden isimler de bu listeye eklenebilir. Rahmetli Münir Özkul hayatını kaybetmeden önce, asılsız ölüm haberleri yıllarca tekrar etti. Halit Kıvanç ve Tarık Akan da ölüm haberlerinden sonraki zamanlarda hayatını kaybedenler arasındaydı.
“Ölmeden önce ölenlerin” yer aldığı bu listeyi uzatmak elbette mümkün. Asılsız ölüm haberleri tüm dünyada bir sorun. Bu listenin aynısı dünyaca tanınan süper starların olduğu bir sıralamayla da kolayca yapılabilir. Ancak sizi yormak istemiyorum. Liste o kadar uzun ki, kabaca aklınıza gelen her ünlünün asılsız ölüm haberinin olduğunu söyleyebilirim.
Asılsız ölüm haberlerinin asıl tarihi
Bu yazı internetteki asılsız ölüm haberlerini inceleyecek olsa da konunun bunun ötesinde olduğunu rahatlıkla söyleyebilirim. Kısa bir araştırmayla aslında kişiler hakkında çıkan gerçek olmayan ölüm haberlerinin yazılı basın ve hatta günlük hayatımızdaki uygulamalara kadar sirayet ettiğini görebiliriz. Yani konu ölümün kendisi kadar derin.
Nicola Tesla’nın arkadaşı ve dünyanın tanınan yazarlarından ABD’li Mark Twain de ölmeden önce ölenlerden biri. 1897’de henüz internet ortada yokken, Twain gazetelerden kendi ölüm haberini okudu. O sıralar Londra’da bulunan Twain’e ulaşan gazeteciler yazarın ölmediğini yazarın kendisinden öğrendi. Twain buna alışkındı çünkü hakkında sık sık sahte ölüm haberleri yayılıyordu. Gazeteciliğin telgrafla yapıldığı dönemlerde doğru bilgiye ulaşmanın zorluğu ortada olduğundan doğrulanmayan “asılsız ölüm” haberleri sorun olabiliyordu.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk de asılsız ölüm haberlerinden payına düşeni aldı. Yerelden ulusala Atatürk hakkındaki haberleri araştıran bir çalışmaya göre, Atatürk hayatını kaybettiği 1938’den önce birçok kez asılsız ölüm haberlerine maruz kaldı. Çalışmaya göre bu haberler bazı yayın organlarının günlük tirajlarını artırmak için hazırladığı kurgusal metinlerdi.
Belfast’ta yayınlanan The Republican Journal’daki Atatürk’ün asılsız ölüm haberi. Gazetenin tarihi 26 Aralık 1919.
Bu yazının devamında göreceğiniz gibi aslında kaygı aynı. Tirajı “tık sayısı” olarak değiştirirsek günümüzdeki ölüm haberlerinin altında yatan motivasyonun da yıllar önceki ile benzer olduğunu söyleyebiliriz.
Asılsız ölüm haberleri yazılı ya da dijital medyanın dışında günlük hayatta da krizlere yol açıyor. Yaklaşık 20 yıl önce Zonguldak kent merkezinde asılsız bir ölüm “anonsu” yapıldı. Belediye anons biriminden Adnan Cinal’ın öldüğü seven ve yakınlarına duyuruldu. Ancak Cinal gerçekte hâlâ yaşıyordu. Ufak çaplı bir şokun ardından Cinal’ın yakınları olaya müdahale etti ve sorun çözüldü.
Ölenler ve onlara üzülenlerin ortak özellikleri
Yakın zamanda video paylaşım uygulaması TikTok’ta bir akım başladı. Buna göre bir “kurban” seçip, ona en sevdiği ünlünün öldüğünü söylüyorsunuz. Sonra gelen tepkilerini kaydediyorsunuz. Tepkiler görülmeye değer: hayal kırıklığı yaşayanlar, ağlayanlar, çığlık atanlar, nutku tutulanlar… Bu çok insani tepkilerden sonra akım ABD’de tartışmalara da yol açmış. Bazıları ölümle şaka yapmanın etik olmadığı görüşünde.
Ancak bu akım asılsız ölümlere konu olan kişi ve hayranların ortak özelliklerine de göz kırpıyor. Videodaki kişiler ismi zikredilen ünlüleri çok seviyor ya da güçlü bağları var. Onlar sanki hiç ulaşamadıkları “yıldızlar” değil, “en yakın” akrabaları gibi. Dolayısıyla en yakınınızın ölüm haberini almak sizi nasıl yıkıyorsa onlar da öyle tepkiler veriyor.
Asılsız ölüm haberleri de aynı yeri kaşıyor. Çok önemsediğimiz bir ünlünün her adımını takip edip, bilmek isteriz. Onunla ilgili haberler diğerlerinin bir adım önündedir. Algıda seçicilik adı verilen mefhum tam olarak bu. Asılsız ölüm haberlerini, ünlüleri kullanarak bizi kendine çekmek isteyen deniz korsanları olarak tanımlamak yanlış olmaz.
Asılsız haber tez duyulur
Asılsız ölüm haberleriyle farklı mecralarda karşılaştığımızı söyledik. Ancak Meta’nın Facebook’u bir süredir diğerlerinden bir adım önde. Eğer Facebook’ta sık dolaşan biriyseniz bu haberlerden birine denk gelmiş olmanız çok muhtemel.
Mesela Ocak 2023’te tiyatro sanatçısı Müjdat Gezen'in fotoğrafının yer aldığı “veda etti” başlıklı bir paylaşım yaklaşık 2 milyon kez görüntülendi. Armağan Çağlayan’ı konu alan benzer bir haber de 140 bin görüntülenme almış. Yani “acı ama asılsız haber” sosyal medyada da tez duyuluyor.
Platformda herhangi bir isim zikredilmeden dolaşan görseller de var. Bunlar yukarıdaki örneklerdeki gibi viral olmasalar da kullanıcıları yanıltan ve yönlendiren nitelikteler.
Facebook’un teyitçilere açık olan yanlış bilgi panelini incelediğimizde iddialara konu olan ünlü kişilerin dönemlere göre farklılaştığını görüyoruz. Başka bir sebepten popülerleşen bir ismin, ölümüne işaret edebilecek paylaşımların çoğalması ya da popüler bir dizinin başrolündeki kişinin “ölmesi” çok beklendik bir şey. Çünkü bu isimler hem ünlü hem de popüler.
Halihazırda bir rahatsızlığı bulunan ünlüler de sosyal medyada selası okunanlar arasında. Kaçış sendromu adı verilen bir hastalığa yakalanan sunucu Mehmet Ali Erbil ve sekiz yıldır MS hastası olan şarkıcı Serdar Ortaç bu konuda ilk akla gelenlerden. Hala komada olan sunucu Kenan Işık’ı da unutmamak gerek.
Asılsız ölüm haberlerinin arkasındaki motivasyonlar
Asılsız ölüm haberlerinin altındaki motivasyonların nedenleri farklı olsa da önemli olan haberlerin yanlış olması. Dört kategoride bu motivasyonları sıralayabiliriz:
- Yanlışlıkla
Sehven ya da kazayla yapılan asılsız ölüm haberleri masumane sayılabilir. Yayın sürecinde yapılan minik bir hata, bir ünlünün ölümüne yol açabilir. 2013’de Milliyet gazetesi tiyatro sanatçısı Münir Özkul’un hayatını kaybettiğini duyurdu.
Gazete daha sonra konu hakkında özür metni yayınladı ve haberin yazılı değil dijital baskıda yer aldığını açıkladı. Özkul, 2013’te öldükten sonra beş yıl daha yaşayıp 2018’de gerçekten öldü.
Sehven yapılan asılsız ölüm haberleri savaş zamanlarında da artış gösterebilir. Çünkü savaş demek ölüm demektir.
- Trolleme
İnternet trolleri de asılsız ölüm haberleri yayabilir. Roma’da öğretmenlik yapan iki çocuk babası Tommaso De Benedetti, bu alanda ün salmış trollerden biri. 10 yıl önce Benedetti kimliğini gizleyerek açtığı taklit hesaplarla Fidel Castro, Papa Benedikt ve Pedro Almodovar gibi isimlerin asılsız ölüm haberini yaptı. Ünlü trol ayrıca devlet başkanlarının hesaplarını taklit edip birçok kullanıcıyı yanıltmayı da başardı. Kendini sıradan bir insan olarak tanımlayan trol öğretmen, medyanın “hızlı” hareket etmesinin benzer trollemelerde rolü olduğunun altını çizmiş.
Benzer bir trolleme 2016’da ABD’de yaşandı. Rock müzik grubu Tenacious D'nin Twitter hesabından grubun üyesi bir üyesi olan Jack Black’in öldüğü duyuruldu. Gelen tepkilerin ardından hacker mahareti bulunan bir trolün hesabı ele geçirdiği anlaşıldı. Jack Black hayattaydı.
Washington Post’ta yer alan bir yazıda 2010 ila 2014'teki ölüm haberleri analiz edildi. Buna göre sahte ölümler en çok araba kazası şeklinde meydana geldi. Asılsız ölümlerin yüzde 70’i erkeklerden oluştu ve en fazla aktörler hayatlarını kaybetti.
- Tık Tuzakları
Asılsız ölüm haberlerinin arkasında yatan en büyük etkenlerden birinin “clickbait” olarak bilinen “tık tuzakları”. Teyit Sözlük’te tık tuzağı; “Yanıltıcı, yanlış ya da sansasyonel bir başlık kullanarak sadece istenilen internet sitesine girilmesi amacıyla yapılmış link uzantıları” olarak tanımlanıyor. Bu tip içeriklerin hedefi kullanıcıları istediği bilgiye ulaştırmak değil, sadece bağlantıya girmesini sağlamak, yani tık kazanmak.
Özellikle Facebook’ta karşımıza çıkan asılsız ölüm haberleri bu kategoriye giriyor. Şimdi bu paylaşımlara yakından bakalım.
Kırşehir Bozlak isimli bir sayfa 16 Ocak 2023’te sanatçı Hakan Altun’un fotoğrafını kullanarak “Ünlü şarkıcımız trafik kazası sonucu yaşama veda etti” ifadeleriyle bir paylaşım yapmış.
Paylaşımı görenler doğal olarak müzisyen Hakan Altun’un hayatını kaybettiğine inanabilir. Paylaşımın açıklamasında ise bir link bulunuyor. Detayları merak eden kullanıcılar linke tıkladıklarında “Gazete Tarafsız” isimli internet sitesine ulaşıyor. Ancak sitede hayatını kaybeden farklı birinin haberi yer alıyor. Bu örnekte karşımıza TRT’nin eski spikerlerinden ve 2022’de hayatını kaybeden Aytaç Kardüz çıkıyor.
Linkler ve öldüğü söylenen ünlüler değişse de sonuç pek değişmiyor. Kullanıcılar linke tıklamalarına sebep olan kişiye değil, belki de hiç tanımadıkları başka bir kişiye dair haberlerle karşılaşıyor.
Başka bir tık tuzağında da tiyatro sanatçısı Güzin Çorağan’ın ölüm haberi kullanılmış.
Bazen konu bir ünlünün asılsız ölüm haberinin yayılmasından da karmaşık bir hal alabiliyor. Komik Aşk Sözleri isimli sayfa tarafından 18 Ocak 2023’te paylaşılan ilanı görenler oyuncu Zafer Ergin'in hayatını kaybettiğini düşünebilir.
Ancak paylaşımdaki linke tıkladığımızda Zafer Ergin'in Arka Sokaklar isimli dizide canlandırdığı “Rıza Baba” isimli kurgu karakterin ölüm haberi yer alıyor.
Özetle sayfalar tık tuzaklarıyla istedikleri linklere kullanıcıları etik olmayan şekilde yönlendiriyor. Kaygılı bir şekilde tıkladığınız haber sizi alakasız bir yere sürüklüyor. Sayfalar ya da internet siteleri bu şekilde görünürlük elde edip reklam gelirlerini artırmayı hedefliyor. Anlattığımız örneklerin her an Facebook tarafından silinmesi muhtemel. Bu yazıyı yazarken bulunan örnekler kısa sürede ortadan kalktı. Ancak yakın zamanda başka bir ünlü ölüm haberi başka bir tuzakla geri gelecek.
- Oltalama
2016 yılında ABD’li aktör Will Smith’in oğlu Jaden Smith sosyal medyada öldü. Yukarıdaki örneklere benzer paylaşımlar Facebook’ta hızla yayıldı. Linklere tıklayan kullanıcılarsa bazı bilgilerin istendiği bir formla karşılaştı. Form kişisel bilgiler ve şifreleri istiyordu. Yani ölüm haberleri bu sefer tık tuzağı değil “phishing” yani oltalama için kullanılıyordu.
Kimlik avcılığı için asılsız ölüm haberlerinin kullanılması yaygın bir yöntem.
Uzmanlar ne diyor?
Asılsız ölüm haberlerinin hem biz kullanıcıları, hem de iddiaya konu olan “ölmemiş” insanları etkilediği aşikar. Bu konuda sorularımızı ölüm sosyolojisi alanında da çalışan Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi hocalarından Prof. Dr. Adem Sağır’a yönelttik.
Sağır, bu haberleri gören birinin içindeki ölüm korkusunun açığa çıktığını söylüyor. Sağır’a göre ünlü ve tanınmış olmak tarih boyunca insanın “ölümsüzlük” arayışına karşılık geliyor. “Ölecek” olduğunu hatırlamak, o “ölümsüzlük” algısının da çöküşü demek.
Asılsız ölüm haberlerinin aslını nasıl ortaya çıkarırız?
İnternetteki asılsız ölümlerin bizi “üzmesinin” önüne geçmek, kimlik dolandırıcılığı ya da oltalamaya gelmemek için gösterilecek en önemli refleks şüphe kasını güçlü tutmak.
Karşılaştığınız bir ölüm haberinin doğrulamak için kullanılabilecek bolca enstrüman var.
- Yaygın medya
Bir kişinin ölüm haberi sadece sosyal medyada varsa bu şüpheli bir durum olabilir. Yaygın medya, televizyon ve diğer iletişim kanallarını kontrol edin.
- Yakınlar
Kişilerin yakınlarını tanıyorsanız onlar da size ipucu verebilir. Merhumun akrabaları acılarını tüm dünyaya duyuran ilk kişiler olurlar genelde. Onları takip etmek asılsız ölüm haberlerinin panzehiri olabilir.
- Kurumları takip
Doktorlar, devlet kurumları, kişilerin çalıştığı özel şirketler acı haberleri verebilir. Örneğin ünlü bir tiyatrocunun dahil olduğu tiyatro herhangi bir ölüm haberinde ilk açıklama yapacak yerlerden biridir.
- Sakinlik
Asılsız ölüm haberlerinin kişilerin duygularına oynayıp, kişinin saf duygularını aldattığını söyledik. Ani üzüntü ya da yükselme yaşamamak, haberlere soğukkanlı yaklaşmak işe yarayabilir.
- Dikkat
Benzer paylaşımlar gördüğünüzde dikkatli davranmak ve şüphe etmek en önemli maddeler arasında. Emin olmadığınız linklere girmemek, oltalama ya da kimlik avcılığı gibi konularda bilgi sahibi olmak asılsız ölüm haberlerine karşı direncinizi yükseltecektir.
