Bu içerik ilk kez "How to fact-check an urban legend in 9 steps" başlığıyla Fact-checking Day tarafından 21 Mart 2017 tarihinde yayınlanmış ve Melek Güler tarafından Teyit için çevrilmiştir.
2014 yazında bir okur tuhaf bir sebeple benimle iletişime geçti: Bana bir haberden bahsetmek istiyordu. Kısa süre önce ücretsiz Metro gazetesinde Viralgranskaren (The Viral Reviewer) isimli doğrulama köşesini kurmuştum ve şehir efsanelerine olan özel düşkünlüğüm sayesinde bunlar, içeriklerimizde sıkça görülen konular haline gelmişti.
Haber az çok şöyleydi: İsveç’in kuzeyinde bulunan Örnsköldsvik kentinin dışında bir konut kooperatifindeki yolların bakımından sorumlu olan mülk sahipleri birliği, ücretleri düşürmüştü. Ücret, yıllık 100 krondu (11 dolar). Birliğin başkanı, aralarında İsveçli ünlü buz hokeyi oyuncusu Peter Forsberg’in de bulunduğu konut sakinlerini bu konuda bilgilendirmişti. Birkaç gün geçti ve Forsberg’in parası derneğin hesabındaydı.
Fakat para 100 kron değildi. Cömert buz hokeyi oyuncusu, 100.000 kron (11.000 dolar) göndermişti ve böylece önümüzdeki 1000 yıllık payını ödemişti. Başkan ise afallamıştı.
Kendisi de Örnsköldsvikli olan okur bu olayı bana anlatmıştı, çünkü haftalık iş ve finans dergisi Veckans Affärer’in son sayısında benzer bir haber görmüştü. İsveçli futbol yıldızı Zlatan Ibrahimovic’in mali durumuyla ilgili, ön sayfada yer alan başmakale de çok benzer bir anekdotla başlıyordu. Ancak bu sefer cömert sporcumuz Ibrahimovic idi ve olay Stockholm takım adalarında geçiyordu.
Aynı şeyin iki kez olma ihtimali düşüktü ve benimle iletişime geçen okurun çok basit bir sorusu vardı: Bu haber bir şehir efsanesi olabilir miydi?
Bunu öğrenmenin en basit yolu Ibrahimovic veya Forsberg’e sormaktı. Ancak onlar çok ünlü ve zenginler ve de benim gibi basit fanilerin sorularını pek umursamazlar. Bir olumsuzluğun ya da olmayan bir şeyin kanıtlanmasını gerektirdiği için haber iki kat zorluydu. Bir şeyin doğru veya var olup olmadığını bulmak daha kolaydır: yalnızca kanıt sunmanız gerekir. Tersini kanıtlamak ise daha zordur çünkü doğru olabileceği her ihtimali elemek zorundasınız. Ayrıca bu tip efsaneler kaynağa soramadığımızda bizi daha çok uğraştırır. Ancak bir şehir efsanesini çürütmek için takip edebileceğiniz 9 basit adım var.
1. Fark edin
Şehir efsaneleri belli bir formatı takip eder. Genellikle, yeterince ayrıntı yoktur ve dramatik, üzücü, iğrenç, garip veya komik bir sonla biter. Snopes.com sitesindeki klasiklerin bazılarını inceleyin veya Jan Harold Brunvand’in şehir efsaneleriyle ilgili üç derlemesinden birisini satın alın. Size bir sonraki şehir efsanesini fark etmenizi sağlayacak araçlar sağlıyor ve okuması da hayli keyifli.
2. İdeolojik dürtüsünü araştırın
İnsanlar kişisel fikirlerini desteklemek için uydurma anekdotlar paylaşır. Bu da anlatıcının ideolojik tercihlerini yararlı bilgilere dönüştürür. Donald Trump’ın yoldan geçerken tekerleğini değiştirmesine yardım eden bir kişinin mortgage borcunu ödemesiyle ilgili haberi paylaşan kişi bir Trump destekçisi miydi? Bu durum, onları haberi doğrulamaya daha az meyilli hale getirebiliyor. Aynısı her birimiz için geçerli: hepimiz fikirlerimizi tasdikleyen haberlere bayılırız. Kendinize bir şeyin doğru olamayacak kadar iyi olup olmadığını sormak, hiçbir zaman, onun gerçekten doğru olmasını istemeniz kadar önemli değildir.
Bu videoda, M*A*S*H dizisinin bir bölümünden (hatta daha öncesinden) tanıdık gelebilecek bir haberin 2013’te sosyal medyaya nasıl düştüğünü ve haberdeki değişikliklerin, toplumun kadın cinselliğine bakışı hakkında bize neler anlattığına bakıyorum. Şehir efsaneleri bize kendimiz hakkında çok şey anlatıyor olabilir ve bunları dinlemezsek yazık olur.
3. İsimlere, yerlere, tarihlere ve görsellere bakın
Ünlülerle ilgili olanlar dışında, eski moda şehir efsanelerinin çoğunda, ne zaman ve nerede gerçekleştiği ve kimin başına geldiği gibi ayrıntılar belirsizdir. Ancak sosyal medyadaki şehir efsanelerinde, haberler sıradan insanlara odaklanıyor olsa bile sıklıkla görseller oluyor, isimler ve yerler de belirtiliyor. Bunları Google’layın! Bahsedilen isimleri ve yerleri araştırın ve araştırmanızı haberde bahsedilen zaman aralığıyla sınırlı tutun. Görseller için Google’ın tersinden görsel arama uygulamasını veya Tineye’ı kullanın. Bir YouTube videosuyla ilgili arama yapmaya çalışıyorsanız arama yapabileceğiniz küçük resimler bulmak için Amnesty’s Data Viewer’dan yararlanın. Bulabildiğiniz her bir kanıt kırıntısını tespit edip kullanın ve de haberde hiçbir fiziki kanıt yani hiçbir isim, yer, tarih veya görsel bulunamadıysa bunun tamamen uydurma olduğundan emin olabilirsiniz.
4. Yorumları okuyun
Yorumlar sıklıkla yıkıcıdır ancak konu araştırma olunca değerli olabilirler. Genellikle, bazı katlanılmaz çokbilmişler (benim gibi) sizden önce haberi sorgulamış ve biraz araştırma yapmış olacaktır. Bunlar yorumlarda görülebilir, bir göz atın. Başka birisi zaten icabına bakmışsa zahmete girmenin mantığı yok.
5. Kaynağı araştırın
Şehir efsanelerinde kaynak olarak ilk elden görgü tanıklarının veya haberin gerçek nesnesinin gösterildiği durumlar nadirdir. Bunun yerine kaynak, “babamın erkek kardeşinin yeğeninin kuzeninin eski ev arkadaşı” dizilimindekilerden birisidir. Tüm yolu o ev arkadaşına doğru geri gittiğinizde, muhtemelen haberin kaynağı olduğu iddia edilenler, tam da o anda ortadan kaybolacaklardır. Bu, şehir efsanesinin çok sağlam bir işaretidir. Gerçek kaynağı bulmak imkânsız değildir ve bu kaynaklar genellikle güvenilir olmaktan uzaktır.
6. Haberin merkezindeki öğeleri araştırın
Yol ücretiyle ilgili uydurma haber olayında, “Zlatan yol birliği” ile ilgili arama yaptım. Bu aramada, aynı haberle ilgili altı yıl öncesine ait bir blog yazısı karşıma çıktı ancak bu defa merkezinde Ibrahimovic’in evlerinden bir başkası vardı. Bu tabii ki şüpheliydi; muhtemelen aynı şeyi ikinci kez yapmamıştır. Haberin anahtar öğelerini Google ve Facebook’ta araştırmak, farklı versiyonlarını bulmanıza yardımcı olabilir. Bir haberin birkaç farklı versiyonu, bir şehir efsanesine bakmakta olduğunuzun göstergesidir.
7. Haberdeki kişilere sorun
Ibrahimovic veya Forsberg ile iletişime geçmek seçenekler arasında yoktu. Ancak dergide Ibrahimovic ile ilgili yayımlanan haberde, güya arayıp bu ücreti sordukları bir adamın ismi vardı. Kendisine sorduğumda hemen reddetti ve “Bu hikayenin, benim dâhil olmadığım bir versiyonunu daha önce duymuştum.” dedi. Ayrıca Ibrahimovic’in meşhur biyografisinin yazarı da haberi olanaksız buldu çünkü futbol yıldızı yoksul büyümüştü ve parasının kıymetini hâlâ biliyordu.
8. Halkbilimcilere danışın
Haber henüz çürütülmediyse bunu yapacak kişilere ulaşın. Ancak halkbilimi konusundaki uzmanlar ve akademisyenler, bahsettiğimiz haberler konusunda ulaşılabilecek öncelikli kişiler olabilir. Haberi biliyorlar mı yoksa tamamen yeni bir şehir efsanesi mi olduğunu size söyleyebilirler. İşlerinde iyilerse size yardım etmeye can atacaklardır çünkü böylece ne tür bir haberin dolaşımda olduğunu öğrenebilirler.
9. Bununla ilgili her şeyi yazın
Ne yazarsanız yazın yukarıda bahsettiğim her şeyi irdelediğinizden emin olun. Bir şeyin yanlış olduğunu açıkça kanıtlayabileceğimiz bilgilerle ilgili doğrulama yapmak; bunu nasıl ortaya çıkardığınızla ilgili hikayeler, aynı haberin daha önceki versiyonları ve bu uydurma haberin toplumumuzla ilgili bize söyledikleriyle ilgili bir yazıyı yazmak kadar zor değildir. Tüm bunları paylaşın! Böylece şehir efsanesini çürüten yazı, hem okuması daha ilginç hem de çok daha ikna edici hale gelecektir.
