*Bu içerik ilk kez "Trolls Are Targeting Indian Restaurants With A Create-Your-Own Fake News Site" başlığıyla Buzz Feed News tarafından 29 Mayıs 2017 tarihinde yayınlanmış ve Melek Güler tarafından Teyit için çevrilmiştir.
En az 30 web sitesi insanları bir yalan haber uydurup Facebook’ta paylaşmaya davet ediyor ve bu tür yazılar son 12 ayda sosyal ağda 13 milyonun üzerinde etkileşim aldı.
Shrina Begum, insanların neden Hint restoranını arayıp kendisini insan eti satmakla suçladığını anlayamıyordu. Telefonlar 11 Mayıs’ta gelmeye başladı ve Begum, ertesi gün itibarıyla kendisi ve çalışanlarının yüzlerce telefona yanıt vermiş olduğunu söylüyor.
Begum, BuzzFeed News’e, “Her iki telefon hattımız da çılgınca çalıyor ve insanlar ‘Neden insan eti satıyorsunuz?’ diye bağırmaya başlıyordu.” dedi.
Londra’daki restoranı Karri Twist’te işler kısa sürede yarı yarıya düştü. Begum, bazı çalışanların saatlerini azaltmak zorunda kaldı ve iş yerinin bu yanlış söylentiyi atlatamayacağından korktu: “Aramalardan birinde [çalışanım], bir kişiyi sakinleştirip bunu nerede gördüklerini öğrenmeyi başardı; hepsi aynıydı, Faceebook üzerinden kendilerine gönderilmişti.”
Begum nihayet yanlış söylentinin kaynağını takip etti: Channel23news.com adlı bir internet sitesi, restoranı Karri Twist’in insan eti satarken yakalandığını ve sahibinin tutuklandığını iddia eden bir haber yayımlamıştı. Tamamen yalan olan, harf hatalarıyla dolu ve restoran sahibinin adını yanlış veren bu haberde, Karri Twist’in bir fotoğrafı vardı ve dondurucuda dokuz cesedin bulunduğu söyleniyordu.
Haber, Faceebook’ta paylaşıldığı anda artık diğer herhangi bir haberden farksızdı ve sitenin yanı sıra Twitter ve WhatsApp’ta da hızla yayıldı. Linke tıklayanlar, haberin olduğu sayfaya yönlendiriliyordu ve hemen yanında “Şakalandınız! Şimdi Bir Hikaye Uydurun& Arkadaşlarınızı Kandırın!” yazısı vardı. Channel23News.com’un ana sayfası aslında, insanların bir yalan haber oluşturmasına, bir görsel eklemesine ve hemen Faceebook’ta paylaşmasına olanak veren bir formdan oluşuyor.
Birilerinin bu site aracılığıyla uydurduğu bir yalan haber sayesinde 1957’den beri iş yapan bir Hint restoranı kapanma tehlikesindeydi.
Begum, “Bazı yenileme çalışmaları yapmayı planlıyordum, bunun için birikim yapıyorduk, şimdi ise bazı çalışanların saatlerini azaltmak zorunda kaldım çünkü hafta sonları hiç kimse olmuyordu.” dedi.
Channel23News.com’un arşivlerinde yapılan bir araştırmada ayrıca, Begum’un restoranının, müşteriye insan eti verdiklerini iddia eden yalan haberlerle hedef alınan en az altı Hint restoranından birisi olduğu tespit edildi. Haberlerden beşinde, Karri Twist ile ilgili olan kaynak uydurma haber ile neredeyse aynı metin kullanılmıştı.
Channel23news.com, bir kendi-yalan-haberini-yap sitesi değil. BuzzFeed, domain kayıtlarını kullanarak, neredeyse birebir aynı olan ve son 12 ayda altı dilde 3000’in üzerinde yalan haber yayımlayan en az 30 “şaka” haber sitesine sahip iki farklı ağ tespit etti ve bunlar Facebook’ta da önemli oranda etkileşim alıyorlar: Bu siteler toplamda Facebook'ta, son 12 ayda 13 milyonun üzerinde paylaşım, reaksiyon ve yorum aldı.
Sitelerin geçen yıl İngilizce en büyük viral hitlerinden bazıları arasında “işleri arttırmak için tavukları kokain bazlı una batırdığı” için tutuklanan bir Popeyes müdürü (429.000’in üzerinde Facebook etkileşimi), Beyoncé’nin ikiz erkek çocukları olduğu (141.000 etkileşim), FBI’ın Trump kampanyası ile Rusya arasında gizli bir anlaşma olduğuna dair deliller bulduğunu açıklaması (38 bin etkileşim), St. Louis yakınında iki büyük beyaz köpek balığı bulunduğu (201 etkileşim) ve Başkan Obama’nın, büyükanne/babaların haftasonları torunlarına bakmalarını gerektiren bir yasayı kabul ettiği (515 bin etkileşim) hakkındaki yalan haberler yer alıyor.
Begum şüphesiz bu sitelerin birisinde uydurulan bir yalan haber sonrası ortaya çıkan durumla başa çıkmak zorunda kalan ilk iş yeri sahibi veya kuruluş değil. Maryland’in Annapolis şehrinin belediye başkanı, ırkçı açıklamalar yaptığını iddia eden bir yalan habere maruz kaldı ve Colorado’da bir park, 1 Haziran’da kapanacağına dair söylentilerin hedefi oldu. Yerel bir habere göre “Gönderi binlerce kez paylaşıldı ve şu anda yetkililer, söylentinin daha fazla yayılmasını durdurmak için hasar kontrolü yapıyorlar.”
Birleşik Krallık’ın Middlesbrough şehrinde polis, kısa süre önce zamanını, bir lisedeki ergenlerin bu sitelerden birisini kullanarak birbirleri ve en az bir öğretmenleri hakkında uydurma haberler oluşturup yaymaya başlamasının ardından okuldaki yalan söylentileri araştırmak için harcadı.
İsmi açıklanmayan bir anne, bir gazeteye “Bence insanlar, başkalarını sindirmek için bunu kullanıyorlar.” dedi ve ekledi: “Endişem, insanların bunların yalan olduğunu fark etmemesi ve oğlumun başına kötü şeyler gelmesi.”
Diğer yandan Missouri’nin Joplin kentindeki yetkililer de Begum’un restoranı hakkındaki uydurma haberin yer aldığı sitenin kardeş sitesi olan Channel22News.com’da bölgeyle ilgili uydurulan bir dizi yalan haberle uğraşmak zorunda kaldı.
Bir Facebook sözcüsü, BuzzFeed News’e, yalan haber oluşturanların platform üzerinden para kazanmasını zorlaştırmak üzere programlar ve ürün güncellemeleri getirmeyi sürdüreceklerini söyledi.
Sözcü, “Yalan haber ticareti yapan, spam gönderen kişilerin önemli motivasyon kaynağı kendi menfaatleri ve son zamanlarda onların mali teşviklerini bozmak ve bu tür materyalin yayılmasını engellemek amacıyla yeni güncellemeler getiriyoruz. Yapacak daha çok iş var ve insanlar bu konuda kararlılığımızı kesinlikle sürdürdüğümüzü bilmeliler.” dedi.
Channel23News.com ve benzeri en az 18 sitenin sahibi, domain kayıtlarında Korry Scherer olarak geçiyor. Milwaukee’de yaşayan 25 yaşındaki Scherer, BuzzFeed News’e Korry Tye adını tercih ettiğini söyledi. Telefonda yapılan bir röportajda Tye, son beş yılı, internetten para kazanmanın yollarını bulmak için harcadığını söyledi. Ürün reklamları için MySpace sayfalarını kullanarak başladı ve nihayetinde odak noktasını Facebook’a kaydırdı. Bu yılın başında Tye, sözde şaka haber sitesini açmaya karar verdi.
Tye, “İyi işleyebilecek, eğlenceli ve kullanıcı odaklı ve kendi kendine popüler olabilecek bir şey olabileceğini düşündüm.” dedi.
İlk sitenin başarısı daha fazlasını açmaya yönlendirdi. Tye şu anda Channel23News.com, Channel22News.com ve Channel45News.com gibi domainlere sahip 19 şaka haber sitesine sahip. Şubattan beri bu sitelerde en az 724 yalan haber yayımlandı ve Facebook’ta toplamda 2,5 milyonun üzerinde paylaşım, reaksiyon ve yorum aldı.
Tye, çoğunlukla “insanların okulları veya iş arkadaşlarıyla ilgili şakalar yaptıklarını” söylüyor.
Tye, “İnsanların platformu suistimal ettikleri zamanlar oluyor, tıpkı bütün platformların suistimal edilmesi gibi ve o noktada insanlar bana ulaşıyor ve derhal bu şeyleri kaldırıyorum. Burası, insanların başka insanların adlarını karalaması veya insanlara zorbalık etmesi veya birisinin yaşamını olumsuz etkileyebilecek ya da günlerini mahvedebilecek saygısızca şeyler yapması için oluşturulmuş değil- bu hoş değil.” dedi (Tye, Begum’un restoranıyla ilgili haberin yayımlandıktan yaklaşık üç hafta sonra hâlâ yayında olduğunu belirten bir e-postaya yanıt vermedi).
Tye, Facebook’ta sitesinden gelen uydurma haberlerin diğer haberlere benzediğini kabul etti ancak çoğu insanın inanma eğiliminde olduğu haberlere tıklayacağını söyledi.
Tye, “Gidip gerçekten kontrol ettiklerinde hepsinin eğlence için olduğunu fark edeceklerdir. Her insan internetteki diğer herkes kadar bilgili ve sezgili değil fakat işin gerçeği çoğunlukla orada gözünüzün önünde duruyor.” dedi.
Tye, şaka sitelerinde yayımlanan haberlerin büyük çoğunluğunun kullanıcılar tarafından oluşturulduğunu ancak ilk zamanlar kendisinin de bazen dikkatleri kendisine çekmeye çalışarak diğer sitelerden toplanan yalan haberleri yayımladığını söylüyor. Başka yerden alınan uydurma hikâyeler, kopyalanıp sitelerine yüklenmeye devam ediyor. “4 yıldır patronunun kahvesine boşalmakla suçlanıyor” başlıklı yalan haber, ilk olarak World News Daily Report sitesinde yayımlandı ve birkaç gün sonra Channel34News.com’da görüldü. (Tye, ayrıca kaynağı başka yerler olan viral yalan haberleri sıkça yayımlayan sitelere de sahip).
Tye, “Başta gerçekten de yalan haberlere bulaşmaya hiçbir şekilde çalışmamıştım. Bu şaka sitesi çoğunlukla insanların kendilerini ve arkadaşlarını etkileyen hikayeler uydurduğu bir yer… yıllar geçtikçe online uydurma hikayeler ve viral uydurma haberleri avantaja çevirdiğim kesin, bunu inkar edemem. Bu da para kazanmanın bir yolu.” dedi.
Hızlı bir şekilde kendi-yalan-haberini-yap sitelerinden oluşan geniş bir ağ yaratmasına rağmen “şaka haber” konsepti olarak adlandırdığı bu hikayelerin fikir babası Tye değil.
İngilizce, İspanyolca, Fransızca, Almanca, Portekizce ve İtalyanca yayın yapan en az 11 şaka haber sitesine sahip olan ve Belçika’da yaşayan Nicolas Gouriou olabilir. Gouriou’nun sitelerinden en eskisi, Mart 2015’ten beri yayında. Gouriou, BuzzFeed News’in röportaj talep eden çeşitli e-postalarına ve sorularına yanıt vermedi.
Her iki adama ait sitelerde, bir yalan haberin yüklenmesi için benzer formların yanı sıra neredeyse kelimesi kelimesine benzer yönergeler bulunuyor. Tek fark ise Gouriou’nun sitelerinde bir sorumluluk reddi olması: “Her türlü zorba, ırkçı, homofobik veya pornografik şakalar yasaktır. İletişim Formu üzerinden bizimle iletişme geçerek uygunsuz içerikleri bildirmekten çekinmeyin.”
Uyarıya karşın Gouriou’nun siteleri, o dildeki versiyonlarının yayımlandığı bazı ülkelerde eleştirel haberlere maruz kaldı. İspanya’daki en büyük gazetelerden birisi olan El Pais tarafından yönetilen bir web sitesi, İspanyolca şaka sitesi 12minutos.com hakkında bir haber yayımladı ve söz konusu sitenin bir siyasi uydurma haber kaynağı olduğuna ve hatta bir yalan haberin, gerçek bir gazetecinin, bir siyasetçiye bu haber hakkında soru sormasına neden olduğuna dikkat çekti. France TV, Gouriou’nun Fransızca yalan haber faaliyetlerini inceledi ve BuzzFeed Germany kısa süre önce, Gouriou’nun Almanca şaka sitesi hakkında insanları uyarmak için bir haber yayımladı.
Gouriou’nun faaliyetleri Facebook’ta önemli oranda etkileşim alıyor. BuzzFeed News, Buzzsumo’dan alınan verileri kullanarak Gouriou’nun 11 sitesinde yalnızca son 12 ayda 2300’ün üzerinde haberin yayımlandığını tespit etti. Bu haberlerin hepsi, Facebook’ta toplamda 10,5 milyonun üzerinde paylaşım, reaksiyon ve yorum aldı. Bu haberler aynı dönemde Twitter’da 22 binin üzerinde paylaşıldı.
Söz konusu siteler, Facebook’un “yalan haber” ve tık tuzaklarına yönelik sıkı tedbir getirme çabalarına rağmen sosyal ağda güçlü etkileşimler almaya devam ediyor. Tye, Facebook’taki tecrübesine dayanarak sitelerinin başarısının muhtemelen devam etmeyeceğini düşündüğünü söyledi.
Tye, “Faceebook, dünyada, o dönemde iyi giden şeylerle mücadele etmek için çok şey yapıyor. Bir şey ne kadar hızlı giderse Faceebook, onun erişimine zarar veriyor ve yayılma yollarını etkiliyor.” dedi.
Tye, bunun nedenlerinin, kısmen şirketin yalan haberlere yönelik sıkı tedbirleri, kısmen de Facebook’un, yayıncılara içeriklerinin tanıtımı için ödeme yaptırmak amacıyla söz konusu içeriğin organik erişim alanını kısıtlaması olduğuna inanıyor.
Tye, “Facebook, çok değişti ve pek çok kişi için işleri zorlaştırdı ancak aynı zamanda benim gibi insanlara ve diğerlerine bir dolu para kazanma fırsatı ve alanı yarattı; bazı durumlarda hayatı değiştiriyor. Eskisi kadar sevimli olmayabilir ancak yine de harika.” dedi.
Facebook’un sayfa ve siteleri için getirdiği her türlü kurala uymaktan mutlu olacağını ancak bu konu hakkında şirketten hiç kimseyle konuşamadığını söyleyen Tye, “Facebook ile daha ziyade bir iş ilişkisi kurmayı amaçlıyorum ve istiyorum. Onlarla birlikte harcayacak sağlıklı bir bütçem var.” dedi.
Tye’nin Facebook’a ulaşamadığı yönündeki şikayetinin bir benzerini, sitelerinde yer alan bir şakanın ardından işleri bozulan restoran sahibi Begum de dile getirdi.
Begum, “Facebook ile hiçbir şekilde iletişim kuramadığım, bunu kaldırmak ya da yayılmasını durdurmak üzere bir şeyler yapmaları gerektiğini söylemenin hiçbir yolunu bulamadığım için gerçekten öfkeliydim.” dedi.
Begum, şirketin, yalan haber veya sahtekarlıktan etkilenen kişilerin arayabileceği bir ihbar hattı oluşturması gerektiğini ifade etti ve “Kelimenin tam anlamıyla, global olarak milyarlarca dolar kazanıyorlar ve bunun maliyeti çok az olacaktır.” dedi.
Bugün, haberin viral olduğu ilk tarihten bu yana iki haftadan biraz fazla zaman geçmesine rağmen işlerinin hâlâ kötü olduğunu ve kendisini insan eti satmakla suçlayan öfkeli telefonlar almaya devam ettiğini söylüyor.
Begum, “İyileşme süreci çok, çok yavaş oldu ve şu anda, geçen yıl bu zamanlardakine kıyasla satışlarım tamamen mahvolmuş durumda, gerçekten korkunç. İnsanlar hâlâ bu hikâyeye inanıyor ve hâlâ yayılıyor.” dedi.
Begum sözlerini şöyle sürdürdü: “İnsanlar açısından bu, birinden bir diğerine geçtikleri bir ekran görüntüsü gibi. Birkaç tık… ve sonrasında bununla ilgili başka bir şey düşünmüyorlar ancak insan maliyeti korkunç. Bunun yüzünden ne uyuyor ne de yemek yiyorum, ne yapacağımı bilmiyorum.”
