Doktorlar kariyerlerine başladıklarında Hipokrat yemini ederler. Yanlış bilgiyle mücadele eden insanlar olarak bizler benzer bir yemin edecek olsak, "Önlem, tedaviden iyidir," ifadesini ödünç alabilirdik.
Tıpta olduğu gibi yanlış bilgi konusunda da yanlış bilginin yayılmasını önlemek, yayıldıktan sonra onu çürütmeye çalışmaktan daha iyi.
Nedeni şu: Çürütmeler, insanlara yanlış bilgi kadar çok ulaşmıyor ve yanlış bilgi kadar hızlı yayılmıyor. Ulaştıklarında da genelde yanlış bilgiyi tartışmalarımızdan ve beynimizden silmekte güçlük çekiyorlar. Hatta araştırmalara göre, bilginin yanlış olduğu söylendiğinde bile o yanlış bilgi düşüncelerimizi etkilemeye devam ediyor.
Bu nedenle bu konuda tıptan yardım alabiliriz: Yanlış bilgiyle mücadelede tedavi yerine önlemler daha etkili bir yol olabilir.
Önlemlerin nasıl işlediğini (ve işlemediğini) anlamak gazeteciler, teyitçiler, politika belirleyiciler ve platformlar için çok önemli.
İşin temeli
İnsanları yanlış veya yanıltıcı bilgilere karşı aşılama fikri çok basit. İnsanlara yanlış bilgi örnekleri gösterdiğinizde, yanlış bilgileri tespit etme ve sorgulama konusunda daha donanımlı olurlar. Tıpkı aşıların, bir virüse karşı bağışıklık sisteminizi eğitmesi gibi, yanlış bilgi konusunda bilgi sahibi olmak da yanlış bilgilerle karşılaştığınızda onları dikkate almamanızı sağlıyor.
Aşılama çeşitli araçlar ve yaklaşımlarla yapılabilir: Örneğin, günde bir kez bir konuyu mesaj olarak size ileten First Draft kısa mesaj kursu; kendinizi kötü niyetli bir aktörün yerine koymanızı sağlayan "Go Viral!" oyunu; temel iddiaları ve teknikleri önceden çürüten makaleler bulup paylaşma becerisi.
Araştırmalar bu yöntemlerin işe yaradığını ortaya koyuyor. Örneğin beş dakika boyunca "Go Viral!" oynamak, yanlış bilgiye karşı savunmasızlığı üç aya kadar azaltabiliyor.
Önceden çürütme nasıl yapılır?
En erişilebilir aşılama tekniği önceden çürütme; yani belirli yanlışlarla, taktiklerle ve kaynaklarla karşılaşmadan önce bunları çürütme süreci. Gazeteciler, teyitçiler, hükümetler ve diğer kişi/kuruluşlar için hem hızlılar hem de düşük maliyetliler.
İyi bir önceden çürütme, insanların endişelerini giderir, deneyimlerine hitap eder ve o bilgiyi paylaşmalarını sağlar. Önceden çürütmeler çok güçlüdürler: Amaç, yalnızca bilgileri düzeltmek değil kitlenizle aranızda güven bağı oluşturmaktır.
Temel olarak üç çeşit önceden çürütme var:
- Gerçeğe dayalı: belirli bir yanlış iddiayı veya anlatıyı düzeltme
- Mantığa dayalı: manipüle etmek için kullanılan taktiklerin açıklanması
- Kaynağa dayalı: kötü bilgi kaynaklarına dikkat çekme
Araştırmalara göre mantığa dayalı yaklaşım, en çok fayda sağlayanı. İnsanlara taktikleri tespit etmeyi öğrettiğinizde taktikleri, tekil iddialara kıyasla daha çok tespit edebiliyorlar.
Avustralya'nın Melbourne kentindeki Monash Üniversitesi İklim Değişikliği İletişim Araştırma Merkezinde araştırma görevlisi John Cook, yıllardır aşılama konusunu inceliyor. Cook'un First Draft'a söylediğine göre ideal bir önceden çürütmede, "insanların hem gerçekleri hem de gerçekleri saptırma teşebbüslerini anlayabilmeleri için gerçeklerle mantığın" bir arada bulunması gerekiyor.
Neleri önceden çürütmeli?
1. İnsanların hangi bilgilere ihtiyacı olduğunu bulun
Kitlenizin sorularını önceden tahmin edin. Kendi sorularınızın, kitlenizinkiyle aynı olduğunu farz etmeyin. Trend soruları veya sorunları bulmak için Google Trends gibi araçları kullanabilir, topluluktaki kişilerle iletişim kurabilir ve insanların, sorularını gönderebilecekleri bir alan oluşturabilirsiniz.
İnsanların hangi konuda kafası karışıyor? Kötü niyetli aktörler, önceden var olan hangi anlatıları kötüye kullanabilir? Seçimler veya sağlık kampanyaları gibi, insanların daha fazla bilgiye ihtiyaç duyabileceği herhangi bir olay yakın mı? Bu taktiklere ve anlatılara kanma ihtimalinin düşmesi için insanlara nasıl yardımcı olabilirsiniz?
2. Örneğinizi dikkatle seçin
Bazı söylentiler tekrar tekrar ortaya çıkar. Bunlara odaklanın.
- Önemli zafiyetler doğabilecek iddialara odaklanın; örneğin bir seçimin hemen öncesi. Seçim tarihinin değiştiğine dair yanlış bir iddia olabilir.
- Dezenformasyona karşı daha genel ölçekli direnç oluşturmak istiyorsanız taktiklere odaklanın. Örneğin taktiklerden bazıları, bir yanlışı desteklemek için sahte "uzman" görüşlerinden faydalanmak ya da manipüle etmek için duygusal dil kullanmak olabilir.
John Cook bu yöntemi, iklim değişikliğiyle ilgili yanlış bilgilere karşı aşılama teorisini araştırırken öğrenmiş. Katılımcılara tütün hakkındaki yanlış bilgilerde kullanılan taktiklerin örneklerini göstermiş. Sonrasında ise siyasi düşüncelerinden bağımsız olarak herkes iklim değişikliği hakkındaki yanlış bilgileri tespit edebilir hale gelmiş.
Cook bu konuda, "Buradan şunu anlıyoruz ki siyasi spektrumun neresinde olursanız olun kimse kandırılmaktan hoşlanmıyor," diyor.
Nasıl tasarlanır?
3. Doğru bilgilerle bezeyin
Doğru bilgiye öncelik verin. Yani anlatılarınıza, ya gerçeklerle başlayın ya da bilginin nasıl değiştirildiğini net bir şekilde anlatın. “Bilgileri gerçeklerle bezemek” hem önceden çürütmeler hem de çürütmeler için işe yarıyor.
4. Kitlenizi uyarın
Söylentiyi tekrarlamadan önce kitlenizi uyarın. Kitlenize bazılarının bizi manipüle etmeye çalıştığını ve nedenini hatırlatın. Bu, insanların tetikte olmasını sağlıyor ve yanlış bilgiye olan zihinsel direnci artırıyor. Örneğin, iklim değişikliğine ilişkin bilimsel fikir birliğinin, siyasi nedenlerle manipüle edilmesi veya bazı kişilerin sahte tedaviler satmaktan kâr elde etmeleri.
Cook bunu, "Söylentiden bahsetmeden önce ipucu vermek ya da uyarı yapmak çok önemli, çünkü insanların, o söylentiyi okurken bilişsel açıdan tetikte olmalarını istiyoruz," diyerek açıklıyor.
5. Ayrıntı ekleyin
Kitlenizi bunaltmadan, bir şeyin neden yanlış olduğuna dair birkaç sebep toplayın. Bu, inancın artmasına yardımcı oluyor ve insanları, o iddiayla karşılaştıklarında çürütebilmek için kullanabilecekleri karşı argümanlarla donatıyor.
6. Kullanılan taktiği ortaya serin
Yanlış bir iddiayı düzeltiyorsanız, kitlenize bu taktiğin bu örneğe özgü olmadığını hatırlatın. Yanlış iddia örnekleri vererek kitlenizin manipülasyon için kullanılan taktikleri ya da stratejileri tanımasına yardımcı olun. Bazen kitleniz için daha az politik bir konudan bir örnek vermek, etkili bir eğitim aracı olabiliyor.
7. Bildiklerinizi nereden bildiğinizi (ve henüz bilmediklerinizi) açıklayın
Bildiklerinizi ne şekilde bildiğinizi açıklamak, güven oluşturmanıza ve insanların gerçeklerle söylentiler arasındaki çatışmayı çözmelerine yardımcı oluyor. Ayrıca kitlenize, gelecekte bu iddiayı kabul etmemelerine yarayacak araçlar sunuyor. Henüz bilmediklerinizi açıklamak, olaylar geliştikçe gerçeklerin değişebileceği konusunda kitlenizi uyarmanıza yardımcı oluyor.
Bunu başarmanın bir yolu da fikir birliği: İnsanlara uzmanların ne konuda mutabık olduğunu ve nedenini hatırlatın. Bilim insanlarının neredeyse tamamının hemfikir olduğu ve yanlış tartışmalara yönelik dezenformasyon taktiklerinin gösterilebileceği iklim değişikliği konusu bunun bir örneği.
Nasıl ve nerede paylaşılır?
8. Basit tutun
Daha sonrasında hatırlamanın ve tespit etmenin daha kolay olması için fikri basit parçalara ayırın. Özellikle sıkça paylaşılan fikirlere dair infografikler, iyi bir önceden çürütme yöntemi. Her biri bir fikir içeren beş çürütme, beş fikir içeren, karmaşık tek bir çürütmeden daha iyi olur. Detaylarla boğuşarak vakit harcamayın.
9. Paylaşılabilir hale getirin
İnternette olsun olmasın, sonuçta insanlardan bahsediyoruz. İnsanlar yanlış bilgi yayıyorlar çünkü cevap arıyorlar ve bulduklarını paylaşıyorlar. Önceden çürütmenizin yayılmasını istiyorsanız, paylaşılabilir olacak şekilde tasarlayın. Kötü niyetli aktörlerin dezenformasyon yaymak için kullandıkları stratejileri düşünün: İşe yaradığı kanıtlanan bu teknikleri iyilik için kullanın. Önceden çürütmelerinizi cep telefonlarını göz önünde bulundurarak tasarlayın. Birçok insanın internete olan tek erişimi cep telefonları ve zamanlarının çoğunu WhatsApp veya Facebook Messenger gibi fazla internet kullanmayan kapalı mesajlaşma uygulamalarında geçiriyorlar.
10. Kitlenizin nerede olduğunu bulun ve orada yayın yapın
Başarılı önceden çürütmelerin yolu, kitlenizin zaten vakit geçirdiği alanlarda ve platformlarda olmasından ve buralara entegre edilmesinden geçiyor. Bunu bir parti gibi düşünün: Herkes bahçede bir şeyler içerken siz bir odada tek başınıza doğru bilgi verirseniz önceden çürütmeniz pek yayılmaz. "Partinin" gerçekleştiği dijital alanları öğrenmek için sosyal dinleme ve gözlemleme araçları kullanın.
Partilerde olduğu gibi, konuşmaya katılmadan önce ortamı gözlemlemelesiniz. Belirlediğiniz çevrimiçi alanın veya platformun kültürünü göz önünde bulundurun. İlgi çekici içerikler nasıl oluyor? İnsanların iletişim kurmak için kullandıkları trendler veya tarzlar neler? İnsanlara bilmesini istediğiniz bilgileri etkili bir şekilde iletmek için bunları nasıl kullanabilirsiniz?
Dr. Stellac, insanların sorularını öngörerek bilgi vermek için dans trendlerini kullanarak TikTok'ta düzenli olarak önceden çürütme yayınlıyor.
Bu konuda derinleşmek mi istiyorsunuz?
Aşılama teorisine ve bu konudaki bulgulara Cook, Dr. Sander van der Linden ve diğer birçok araştırmacı öncülük ediyor. Sürekli yeni araştırmalar yayınlanıyor ve aşılama temelli kampanyalar, oyunlar ya da projeler yürütüyorsanız bunları takip etmek önemli.
İşte başlangıç okumaları (İngilizce):
- Can you outsmart a troll (by thinking like one)?
- Countering Misinformation and Fake News Through Inoculation and Prebunking
- Can “Inoculation” Build Broad-Based Resistance to Misinformation?
Bunlar biraz sıkıcı görünüyorsa kendinizi aşılamak için bu oyunlardan birini deneyin:
