*Bu içerik ilk kez "Fifty years after Apollo 11, moon landing hoaxes still thrive online" başlığıyla PolitiFact tarafından 18 Temmuz 2019 tarihinde yayınlanmış ve Sonay Ün tarafından Teyit için çevrilmiştir.
Neil Armstrong ve Buzz Aldrin 50 yıl önce 20 Temmuz günü Ay’a ayak basan ilk insanlar olarak tarihe geçtiler. Ne var ki herkes bunun gerçekten yaşandığına inanmıyor.
Konuyla ilgili komplo teorileri, neredeyse Apollo 11 uzay aracının “Sessizlik Denizi”ne indiği 20 Temmuz 1969 tarihinde başladı. The New York Times, aynı yılın Aralık ayında “Ay’a İniş Mi? Hangi Ay’a İniş?” başlıklı bir yazı yayımladı. Yazı, bu gelişmelerin hükümetin dikkatle planladığı bir kurmaca olduğunu iddia eden bir grubu ele alıyordu.
O zamandan bu yana Ay’a inişle ilgili asılsız bilgilerin ardı arkası kesilmiyor. Doğrulama platformu PolitiFact’te, Ay’la ilgili yıllardır süregelen bazı komplo teorileri çürütüldü. Armstrong’un botlarının, ayda bıraktığı ayak izleriyle kıyaslandığı fotoğraf da aksi kanıtlanan teoriler arasındaydı.
Armstrong, kariyerindeki bu dönüm noktası hakkında ortaya atılan asılsız söylentileri 2007’de yayımlanan bir kitapta ele almıştı:
“Ay’a inişi gerçekmiş gibi göstermek Ay’a inmekten daha zor olurdu.”
Yapılan anketler, olayın kurmaca olduğuna küçük bir grubun (1999’da ABD nüfusunun yalnızca %6’sı) inandığını gösterse de bahsedilen komplolar, internet çağında daha fazla dikkat çekmeye başladı.
Sosyal medya platformları yeni kitlelere ulaşmak için bu tür aldatmacalara yönelik geniş bir alan sunuyor. Shane Dawson gibi meşhur YouTuber’lar Ay’a inişi açıkça sorgulayarak kanalları için milyonlarca izleyici kazanıyorlar. Binlerce Facebook kullanıcısı, Ay’a hiç ayak basılmadığına ilişkin yeni “kanıtı” tartışmak üzere bir araya geliyor. Reddit’te tamamen bu konuya ayrılan bir kategori bulunuyor.
Peki Apollo komplosunu ilk kim çıkardı? Bu komplo bugün neden paylaşılmaya devam ediliyor? PolitiFact bu soruların yanıtlarını bulmak üzere geçmişi mercek altına aldı.
Komplolarla ilgili çok önemli gelişme
Ay’a inişle ilgili kurmacaların kaynağının Bill Kaysing olduğu düşünülüyor.
Önceden ABD donanmasında denizci olan Kaysing, Apollo’nun 17. ve son kez Ay’a inişininden dört yıl sonra, 1976 yılında, “Ay’a Hiç Gitmedik: Amerika’nın 30 Milyar Dolarlık Dümeni” isimli bir kitap yayımladı. Kitapta Kaysing ve ortak yazarı Randy Reid herhangi bir kanıt sunmadan, devletin dolap çevirdiğini çünkü NASA’nın aslında astronotları Ay’a göndermediği öne sürüyordu.
Oluşturdukları komplonun dayanağı şöyleydi: NASA, Ay’a birini gönderecek teknik uzmanlığa sahip değildi; bazı Ay’a iniş fotoğraflarında yıldızlar görünmüyordu; ve Ay’a giden astronotların, radyasyona maruz kaldıkları için sağ kalmaları mümkün değildi. PolitiFact ve diğer doğrulama platformlarına göre ise bu tip iddialar objektif olarak araştırılmamıştı.
16 Temmuz 1969 tarihinde Kennedy Uzay Merkezinin Basın Sahasında yer alan bir lagünün kıyısında toplanmış binlerce gazeteci ve fotoğrafçı, füze fırlatma platformundan büyük bir gürültüyle ayrılmaya hazırlanan ve Apollo 11 astronotlarını taşıyan Saturn 5 Roketi’ni izliyor. (AP)
NASA’nın eski baş tarihçisi Roger Launius Mayıs ayında Smithsonian Enstitüsünün dergisi için yazdığı makalede, “Kaysing’in gerekçesinin arkasındaki mantık yeteri kadar geliştirilmemişti; baştan savma veriler ve gösterişli iddialar yer alıyordu” diyor. Launius makalesinde Apollo’nun faaliyetlerine ilişkin en kalıcı komplo teorilerinden birkaçına değiniyor.
Kaysing daha önce, Apollo uzay faaliyetlerinde kullanılan roketleri üreten Rocketdyne şirketinde uzman teknik yazar olarak görev yapmıştı. Yazdığı kitap, Ay’a inişi karalayan en kapsamlı yayın niteliğindeydi ve ileride ortaya atılacak asılsız iddiaların temeli olacaktı.
Doğru zaman gelmişti.
Richard Nixon 1974 yılında Watergate skandalının çıkmasıyla başkanlık görevinden istifa etti. Bu durum halkın hükümete olan güveninin uzun yıllar boyunca sarsılmasına neden oldu. Bu olay, dönemin diğer krizleriyle beraber kısmen de olsa birtakım asılsız söylentilerin yayılmasını da beraberinde getirdi.
Florida Üniversitesi Hukuk Profesörü Mark Fenster, PolitiFact’e komplo teorilerinden ayrıntılı olarak bahsettiği e-postada şöyle diyor: “İlk olay ABD’de önemli siyasi karışıklıkların ve trajedilerin yaşandığı dönemde meydana geldi. Bunlar (Martin Luther) King (Jr.) ile (John F.) Kennedy suikastleri, Vietnam Savaşı ve giderek büyüyen öğrenci gösterileriydi. Ay’a iniş, tüm bu çalkantılar sırasında ve devlete olan güvenin yerlerde olduğu bir dönemde, sıra dışı bir olay olarak kendini gösterdi.”
1977 yapımı “Hükmedenler” (Capricorn One) filmi, Ay’a inişin bir Hollywood stüdyosunda çekildiğini iddia ettiği komplo kaynaklarına ilham verdi. Film, NASA’nın Mars’a yolculuğu gerçekmiş gibi gösterdiği bir aldatmacayı konu alıyordu.
Yazar ve bilim alanında gazeteci Andrew Chaikin 2007 yılında yazdığı NASA kitabında şöyle diyor: “Filmin yönetmeni Peter Hayms, Apollo’nun kurmaca olduğuna inanmadığı halde böyle asılsız bir iddianın mümkün olabileceği cazibesine kapılmıştı. İlginç bir şekilde Hayms, aslında senaryoyu 1972 yılında yazmış ve Hollywood’da büyük tepki görmüştü. 1970’li yılların sonunda filmi sattığında ise bu tepkiden eser kalmamıştı.”
Başkan Richard Nixon, uzaydan Dünya’ya iniş yapan USS Hornet aracının izolasyon ünitesinde bulunan Apollo 11 astronotlarını izliyor, 24 Temmuz 1969. (AP)
Dünya’nın küre şeklinde değil, düz olduğunu iddia eden Uluslararası Düz Dünya Araştırma Topluluğu 1980 yılında Ay’a iniş faaliyetlerinin gerçek olmadığı konusunda NASA’yı suçladı. Topluluk, hiçbir kanıt sunmadan, ajansın faaliyetler için Walt Disney ortaklığında Hollywood’da görüntüler çektiğini ve ünlü film yönetmeni Stanley Kubrick’le çalıştığını öne sürdü.
1980’ler ve 1990’larda bu tarz komplo teorileri yayılmaya devam etse de hiçbiri Kaysing’in teorisi kadar geniş yankı bulmadı.
Senaryosunu Bart Sibrel’in yazdığı “Ay’a Giderken Komik Bir Şey Oldu” (A Funny Thing Happened on the Way to the Moon) adlı filmde “Apollo 11 astronotlarının Ay’a hiçbir zaman ayak basmadıkları” iddia edildi. Fox TV aynı sene “Komplo Teorisi: Ay’a İndik mi?” (Conspiracy Theory: Did We Land On The Moon?) adlı benzer bir program yayımladı.
Facebook ve diğerleri
Ay’a iniş komploları teorisyenleri şu günlerde, yanlış inanışlarını broşürler veya uzun metrajlı belgesellerde işlemiyorlar. Bunun yerine araç olarak Instagram’ı ve Facebook gruplarını kullanıyorlar.
PolitiFact, kitle analiz aracı CrowdTangle ve tersine görsel arama araçlarından faydalanarak Facebook kullanıcılarının, Ay’a inişini konu alan ve çürütülen yanlış bilgileri nerede paylaştıklarını inceledi. Örneklerde, Çinlilere ait bir uzay keşif aracının ABD astronotlarının Ay’a indiğine (Pants on Fire!) ve Aldrin’in uzaylılarla karşılaştığına (Pants on Fire!) dair herhangi bir kanıt bulmadığından bahsediliyor.
Bu komplolar özellikle Dünya’nın düz olduğunu savunan Facebook gruplarında büyük ilgi görüyor.
Facebook’ta 55 binden fazla üyesi olan bir grupta Apollo komploları oldukça rağbet edilen bir konu. Grup üyelerine, Ay’a inişin neden kurmaca olduğunu düşündükleri sorulduğunda bazı üyeler, Ay’da çekilen fotoğraflarda hiç yıldız olmamasının, olayın sahteliğine yönelik bir kanıt olduğunu ileri sürdü. (History.com’da bu görüş çürütüldü.)
Sadece Ay’a inişin kurmaca olduğu iddiasına dayanan gruplar da var.
En popüler gruplardan birinde, Apollo’nun uzaya insansız araçlar gönderdiği iddia ediliyor ve grup üyeleri bu suçlamaları desteklemek için çeşitli fotoğraflar, yazılar ve ilgi çekici görüntüler paylaşıyorlar.
Facebook'tan alınan bir gönderi
Söz konusu iddialar Facebook’un dışında başka platformlarda da karşımıza çıkıyor.
Yukarıda bahsedilen ve önceden çürütülen Ay’a inişle ilgili sahte gönderiler Pinterest ve Tumblr’da da paylaşılıyor. Instagram’da \"moon landing hoax\" (Ay’a iniş kurmacası) aratıldığında 11 binden fazla gönderi çıkıyor. Ayrıca YouTube’da da yanlış bilgi içeren ve genellikle Reddit’te komplo hakkında açılmış bir kategoriye istinaden paylaşılan birçok video bulunuyor. Amazon’da Apollo faaliyetlerinin kurmaca olduğunun resmedildiği tişörtler satılıyor.
Peki bunun sebebi ne olabilir? Camden’daki Rutgers Üniversitesinde emekli Sosyoloji Profesörü Ted Goertzel PolitiFact’e, her şeyin bilimsel elitizm algısından kaynaklandığını ifade ediyor.
“Ay’a inişle ilgili komplo teorileri, bilimsel bir elit kesim tarafından aldatıldığı ve kullanıldığından şüphelenen kişilere cazip geliyor. Söz konusu komplolar bu bağlamda 11 Eylül, aşı ve küresel ısınmaya dair komplo teorilerine ve hatta dünyanın düz olduğu teorilerine benziyor.”
Fakat son zamanlarda Ay’a inişle ilgili asılsız içerikler olağan hale geldi.
The New York Times, Apollo’nun Ay’a hiçbir zaman insan göndermediği hakkındaki uydurmaları yeniden gündeme getiren bazı internet kullanıcılarını tespit etti. Yarı yolda bunun “yalnızca bir teori” olduğunu söylese de, tamamen komploya adanmış videoyu yükleyen Shane Dawson ve geçmişteki komplolara ilişkin benzer açıklamalarda bulunan ABD’nin ünlü stand-up komedyeni ve podcast konuğu Joe Rogan bu kişilere örnek.
Diğer bir taraftan internette ve sosyal medyada Ay’a inişle ilgili komplo teorilerinin çürütülebileceği platformlar da bulunuyor. “Apollo programını takip eden amatör ve profesyonel kişilerin” oluşturduğu Clavius.org, Ay’a inişe dair yanlış bilgileri düzenli olarak çürütüyor. PolitiFact gibi doğrulama platformları da sadece bu tür komploların doğruluğunu araştırmakla kalmıyor, aynı zamanda Facebook’la işbirliği neticesinde kullanıcıların bu yanlış bilgilere erişimini de azaltmaya çalışıyorlar.
Ay’a inişle ilgili komplo teorilerinin bugün daha fazla karşımıza çıkıyor olması, daha çok insanın bu teorilere inandığı anlamına gelmiyor.
Mark Fenster “Sosyal medyanın yazılanları değiştirdiği veya çok daha fazla insanın konuya inanmasını sağladığı konusundan emin değilim,” diyor. “Evet iddiaları daha inanılır kılıyorlar. Fakat, Dünya’nın düz olduğu teorisine inanmak isteyen birini bulmanın daha kolay olması, buna daha çok kişinin inanacağı anlamına gelmiyor.”
