2020 yılında faaliyete başlayan ve Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı’nın (IFCN) Azerbaycan’daki ilk üyesi olan Teyit Azerbaycanca’nın ikinci yıldönümünü kutluyoruz. İki sene boyunca yüzlerce iddia inceledik, farklı krizlerin bu coğrafyadaki yanlış bilgi ortamını nasıl şekillendirdiğine tanıklık ettik. Azerbaycan’daki yanlış bilgileri incelerken Teyit’in yıllardır Türkiye’de uyguladığı güçlü metodolojisi ve yayın ilkeleri, araştırma süreçlerinde en büyük avantajımız oldu.
Azerbaycan “teyitçilik” kavramının henüz oturmaya başladığı, yanlış bilgi kavramının ise “sahte haber” ile genelleştirildiği bir medya ortamına sahip. Tespit edilen yanlış bilgiler ise ağırlıklı olarak “dezenformasyon” olarak tanımlanıyor. Bu kavram karmaşasında medya okuryazarlığı eksikliğinin de payı var. Teyit Azerbaycanca’da iki yıllık çabamız, bunun biraz da olsun değişmesi içindi.
Azerbaycan’da Telegram kullanımı popülerleşiyor
Azerbaycan’da Facebook ve Instagram, Twitter’a kıyasla daha fazla kullanılıyor. Bu da Teyit’in Azerbaycan’da Facebook işbirliğinde yürüttüğü üçüncü taraf haber doğrulama programını önemli kılan bir faktör. Ancak politikalarına ve özelliklerine göre bu platformlardan ciddi şekilde ayrılan bir uygulama daha var. Bu uygulama sadece Azerbaycan’da değil, dünyanın birçok yerinde hızla popülerleşiyor: Birçok başka eski Sovyet ülkesinde de yaygın olan Telegram.
İkinci Karabağ savaşını takiben hazırladığımız yanlış bilgi raporunda, Telegram’ın Azerbaycan’da bilgi paylaşımı açısından yaygın kullanıldığını tespit etmiştik. Savaşın gidişatıyla ilgili haberler ve sahadan görüntüler kanallarda sıkça paylaşılıyordu. İkinci senemizde bu durumun Karabağ savaşına has olmadığını gördük.
Telegram diğer sosyal medya platformlarının politikalarından kurtulmaya çalışan içerik üreticileri ve kullanıcılar arasında her yerde yaygınlaşıyor. Özellikle Türkiye’deki aşı karşıtı gruplar Telegram’ı asılsız bilgi paylaşımı için bir araç olarak kullanıyor. Teyit Azerbaycanca’da edindiğimiz bu içgörü Türkiye tarafında da Telegram’ın potansiyelinin farkına varmamızı sağlamıştı.
Hassas görüntüleri kısıtlama olmaksızın paylaşma özelliğini Azerbaycan’daki Instagram, Facebook sayfaları Telegram kanallarına kullanıcı çekmek için kullanıyor. Azerbaycan'da yayın yapan Telegram kanallarının takipçi sayı ise 50 binlere kadar çıkabiliyor. Ukrayna Rusya savaşının da etkisiyle kullanıcı sayısında artış olduğunu söylemek mümkün.
Ukrayna Rusya savaşı hala gündemde
Ukrayna Rusya savaşının Azerbaycan’da gündem olması şaşırtıcı değil. Azerbaycan toplumunun bölgeyle derin siyasi ilişkilerinin yanı sıra, geçmiş akrabalıklara dayalı sosyal bağları da var. Devlet okullarında Rusça eğitim gören öğrenciler, akrabalarının bir kısmı Rusya veya Ukrayna’ya çalışmaya gidenler, çocukları bu ülkelerde eğitim gören aileler ve ülkeler arasındaki ilişkileri de düşününce, bilgi dil bariyerine de takılmadan akıyor. Türkiye’den farklı olarak, Azerbaycan’da savaş hala gündemde.
Savaşın başladığı ve yoğun içerik akışının yaşandığı günlerde Teyit Azerbaycanca’da incelediğimiz şüpheli iddiaların neredeyse tamamı Ukrayna Rusya çatışmalarıyla ilgiliydi. İddiaların ezici çoğunluğunu ise savaşla ilişkilendirilen yanlış görüntüler oluşturdu. Türkiye’de çeviri hatalarından dolayı gündeme gelen iddialara Azerbaycan’da pek rastlamamızın nedeni de yine dil avantajı olabilir.
Azerbaycan Ermenistan çatışmalarında olduğu gibi bu savaşta da Bayraktarlar ön plandaydı. Yanlış olduğunu tespit ettiğimiz iddiaların bir kısmı Arma3 gibi video oyunlarının görüntüleriydi. Gerçek sanılan görüntüler Ukrayna Rusya savaşındaki Bayraktarları gösterdiği iddiasıyla paylaşılıyordu. Bu durum sadece Azerbaycan’a da özgü değil. Video oyunlarındaki görsel gelişmeler dünyanın her yerinde kullanıcıların bu görüntüleri gerçek sanmasına neden olabiliyor.
Rusya Ukrayna çatışması Azerbaycan’da deneyimlediğimiz ilk kriz değildi. Çatışma kategorisinde gördüğümüz krizlerin ortak noktası, hatalı ilişkilendiren görsel ve videoların yaygınlığı. Bu durum ülkede dijital medya okuryazarlığının seviyesine dair ipuçları içeriyor.
İki sene boyunca Covid-19 salgını, savaşlar ve diğer küresel sorunlar etrafında şekillenen medya ortamında çeşitli yanlış bilgi türleriyle karşılaştık. Salgını takiben başlayan Azerbaycan Ermenistan savaşında iki krizin ortasında nöbetleşe çalıştığımız günler oldu. Türkiye’deki orman yangınları, Afganistan’da Taliban’ın yönetimi ele geçirmesi gibi dünyanın farklı yerlerinde yaşanan olayların ülke gündemine yansıdığını gördük.
Covid-19 pandemisinin etkilerinin azalmasıyla, salgın iddialarının da azaldığını söyleyebiliriz. Ancak Nipah veya maymunçiçeği gibi virüslerle ilgili yanlış bilgilerin gündeme gelmesi toplumda yeni pandemi korkusunu zaman zaman tetikliyor.
Geçtiğimiz iki sene bize Azerbaycan’daki yanlış bilgi ortamı hakkında içgörü, kriz teyitçiliği ile ilgili deneyim kazandırdı. Önümüzdeki senelerde de doğrulama çabalarımızı sürdürmeyi ve Azerbaycan’daki medya ekosistemine katkı sunabilmeyi umuyoruz.
