Hiciv haber siteleri tarafından üretilen içerikler ya da parodi için hazırlanan ancak kullanıcılar tarafından gerçek sanılma potansiyeli olan paylaşımlar internetteki yanlış bilgi dolaşımının bir parçasını oluşturuyor. Teyit’te yer alan analizler, hiciv ya da mizah amacıyla üretilen ancak sosyal medya kullanıcıları veya yaygın medyadaki gazeteciler tarafından gerçek sanılan yanlış haberlerle dolu. Bu durumun son örneği, geçtiğimiz haftalarda Zaytung tarafından hazırlanan “IMF’in raporunda Türkiye’den ‘en neşeli fakirleşen ülke’ olarak bahsedildiği” şeklindeki parodi haber oldu. Teyit, konu hakkında yayımladığı analizde bahsi geçen iddianın hiciv amacıyla üretildiğini ifade etmek durumunda kaldı. Bu yazıda hiciv ve parodi amaçlı hazırlanan içerikler üzerinden yanlış bilgi sorununa dikkat çekeceğim.
Hiciv haberleri nedir?
İngilizce news satire olarak tanımlanan hiciv haberler, genel anlamıyla kullanıcıları eğlendirmek amacıyla üretilen haberler ya da metinler olarak tanımlanabilir. Hiciv haberler gerçek olaylardan esinlenebilirken, gerçekte hiç yaşanmamış olaylar da kullanılabilir. Güney Carolina Üniversitesi’nin internet sitesinde bulunan bir tanımda ise hiciv haberciliği, belirli bir konu ya da noktanın mizahi olarak üzerinde durma olarak nitelenmiş. Yazıda hiciv haberciliğinin, onaylanmayan ya da karşı olunan duruma zeka yoluyla karşı çıkma ve saldırma olarak tanımlandığı da görülebiliyor.
Yalansavar isimli internet sitesinde yer alan “Uydurma Haberler ve Medyada Sazan Avı” başlıklı bir yazıda da hiciv haberciliğinin kısa bir tanımı yapılmış. Yazıda hiciv haberciliği; haber formatında hazırlanan ve takip edeni eğlendirmeyi amaçlayan bir parodi formatı olarak tanımlanıyor. Kurmaca haberlerin ise ironi ve abartı unsurlarını kullandıklarının altı çiziliyor. Bu noktada hiciv ve parodinin girift bir hal aldığını da vurgulamak gerek.
ABD’li yazar Mark Twain tarafından 1862 yılında yazılan ve taşlaşmış bir insandan bahseden “Petrified Man” isimli hiciv haberi dünyada birçok kişi tarafından gerçek sanıldı.
Bu noktada hiciv haberciliği tarihinin oldukça eskilere gittiğini de söylemek mümkün. Örneğin ABD’li ünlü yazar Mark Twain, hayatının bir bölümünde “Samuel Clemens” takma adıyla gazetecilik yaptı ve tüm ülkeyi dolaşacak hiciv haberleri üretti. Hiciv içerikli uydurma haber üreten ünlü isimler sadece Twain’le sınırlı da değil. ABD’li politikacı Benjamin Franklin de 18. yüzyılda yazdığı uydurma haberleriyle tanınıyordu.
Dünya ve Türkiye’den hiciv haberciliği örnekleri
Türkiye’de en bilinen hiciv ve parodi haber sitesinin “Dürüst tarafsız ahlaksız haber” sloganıyla yaklaşık 10 yıldan beri yayın yapan Zaytung olduğunu söylemek yanlış olmaz. İsmini Almanca gazete anlamına gelen “zeitung” sözcüğünden alan sitede farklı içerik tiplerinde uydurma haberler üretiliyor. Bazıları yayın hayatına devam etmese de “ResmiGaste, Krampon.net, Kaparoz, Kirpice, Volsitrit” gibi siteler hiciv ve parodi haberler üretiyor.
Dünyada internet yayıncılığının gelişmesine paralel olarak farklı ülkelerde yayın yapan ve hiciv haberleri üreten internet siteleri bulunuyor. 1988 yılında ABD’de basılı olarak yayım yapmaya başlayan The Onion (soğan) isimli hiciv haber üreticisi halen dijital olarak yayım hayatına devam ediyor. Theconversation.com isimli internet sitesinde yer alan 16 Ağustos 2019 tarihli bir yazıda ABD’deki Demokrat ve Cumhuriyetçilerin hiciv haberlere inanma oranları listelenmiş. Buna göre The Onion’un gerçek olmayan haberlerine Demokratlar daha fazla inanmış. The Babylon Bee isimli sitenin içeriklerine ise Cumhuriyetçiler daha fazla inanmış.
Daha önce bahsi geçen Güney Carolina Üniversitesi’ndeki yazıda İngilizce yayım yapan hiciv haberi siteleri de listelenmiş. Listede The Borowitz Report, CAP News, Cracked, News Biscuit, The Private Eye, Satire Wire, The Spoof, Weekly World News gibi internet siteleri bulunuyor. Bu sitelere ek olarak İtalya’da Lercio, Dubai’de The Pan-Arabia Enquirer, Fransa’da Legorafi, Mısır’da El Koshary Today ve Hindistan’da Faking News gibi internet siteleri hiciv ve parodi haberler üretiyor. Pakistan’da yayım yapan hiciv ve parodi haber sitesi Khabaristan Times ise 2017 yılında engellendi.
Yaygın medyada parodi haberler birçok kez gerçek olarak yer buldu
Sosyal medyada en çok karşılaşılan 7 yanlış bilgi türünden birisinin de “parodi” olduğunu söylemek mümkün. Yanlış bilgi türlerinden parodi; “eğlence ve alaya alma amaçlı hazırlanan, kullanıcıları yanıltma potansiyeli olan içerikler” olarak tanımlanıyor. Teyit’te yer alan analizler incelendiğinde yaygın medyanın birçok kez hiciv ve parodi haberleri gerçek sanarak haberleştirildiği fark edilebiliyor. Aşağıdaki listede parodi haber siteleri tarafından üretilen ve Teyit tarafından yanlışlanan 20’den fazla iddia sıralanıyor;
NASA Güneş’e şempanze gönderecek iddiası
TÜBİTAK’ın “Hadron çarpıştırmak Allah’a şirk koşmaktır” açıklaması parodi
Sabah’ın “Nazi roketi New York’u vuracak” haberi parodi
İtalya’da göçmenlerin kaldığı manastırda 9 rahibenin hamile kaldığı iddiası
İstanbul’da bir timsaha tecavüz edildi iddiası
‘Kadınlar insan değil memeli hayvan’ haberi parodi
IMF’in raporunda Türkiye’den ‘en neşeli fakirleşen ülke’ olarak bahsedildiği iddiası
Suudi iş insanının oğluna yanlışlıkla iki uçak aldığı iddiası
Müfredata ‘Recep Tayyip Erdoğan’ın Hayatı ve Eserleri’ isimli bir ders eklenmedi
Karısıyla konuşmamak için 62 yıl sağır dilsiz taklidi yapan adam iddiası
Diyanet ‘Çocuklara zeka geliştirici oyuncaklar vermeyin’ açıklamasında bulundu mu?
Uzayda 5 ay kalan astronota 1.4 milyon dolar telefon faturası geldiği iddiası
Starbucks’ın kahvelerinde fil dışkısı kullandığını kabul ettiği iddiası
TÜBİTAK’ın nohut suyunu tanesinden ayıran kaşığı son 15 yılın en başarılı projesi seçtiği iddiası
Umre’ye gitmek isteyen 120 kişilik kafilenin Rio Karnavalı’na götürüldüğü iddiası
Tokyo’da insan eti satan restoran açıldığı iddiası
Arjantin’de yaşayan 128 yaşındaki adamın Adolf Hitler olduğu iddiası
Emekli postacının bin 300 çocuğun babası olduğu iddiası
Rockefeller 6 kalp, 3 böbrek ve 2 ciğer nakli geçirdi iddiası
Papa’nın “Cennet ve cehennem yok” dediği iddiası gerçek değil
Yukarıdaki listede yer alan iddialara, herhangi bir hiciv sitesi tarafından üretilmeyip sadece sosyal medya hesabı olarak yaşamına devam eden parodi içerik üreticilerini de eklediğimizde sorunun oldukça büyük olduğunu tespit etmek yanlış olmaz. Örneğin sadece parodi paylaşımlar yapan Insolite Tv isimli hesap tarafından atılan bir tweet Posta, Hürriyet, CNN Türk, DHA, Fotospor, Oda Tv, Halk Tv, Fanatik, Cumhuriyet, Takvim, Milliyet gibi internet siteleri tarafından gerçek sanılarak haberleştirilmişti.
2023 Diriliş isimli sayfanın paylaşımları seçim dönemlerinde gerçek sanıldı
Parodi ve mizahi içerik üreten sosyal medya sayfalarına çarpıcı bir örnek de bir süredir Facebook’ta yayın yapan “2023 Diriliş” gösterilebilir. Teyit, kendisini “eğlencelik” kategorisine yerleştiren 2023 Diriliş’in ortaya attığı birçok iddiayı doğrulamak durumunda kaldı.
Sözü edilen sayfa tarafından özellikle 31 Mart 2019 yerel seçimleri ve tekrarlanan 23 Haziran 2019 İBB başkanlık seçimlerinde ortaya atılan mizahi içerikler farklı sayfalar tarafından gerçek sanılarak alıntılandı. Buna ek olarak 2023 Diriliş’in “eğlence” amaçlı içerik ürettiğinin farkında olmayan kullanıcılar da paylaşımları gerçek gibi algıladı.
Hiciv haberler ve parodi paylaşımlara karşı nasıl hareket edebiliriz?
Hiciv ve parodi paylaşımların bizi eğlendirdiği kuşkusuz. Hatta Ohio Devlet Üniversitesi tarafından yapılan bir araştırmaya göre hiciv haberleri sadece eğlence aracı olarak da görmüyoruz. Hiciv haberlerin tıpkı gerçek haberler gibi onları tüketen insanların üzerinde etkilerinin olduğu ifade ediliyor. ABD’de yayınlanan The Daily Show isimli hiciv programı üzerinden yapılan araştırmaya göre hiciv mevcut politik bakış açımızı güçlendirebildiği gibi siyasi süreçleri de etkileme gücüne sahip.
Ancak hiciv ve parodi içeriklerin yanlış bilgiye dönüşüp internetteki bilgi kirliliğini arttırdığı da bir gerçek. Bu noktada FactCheck.org tarafından hazırlanan “sahte haberler nasıl belirlenir” başlıklı bir video ilham verici olabilir. Ayrıca hiciv haberleri daha iyi süzmek isteyenler aşağıdaki tavsiyelere de kulak asabilirsiniz:
- Medya okuryazarlığı seviyenizi geliştirin.
- Absürt olduğunu düşündüğünüz bir haberle karşılaşırsanız kaynağını araştırın.
- İnternet sitelerinin “hakkında” kısmına mutlaka göz atın. Hiciv haber üreten internet siteleri bunu itiraf etmekten imtina etmezler.
- İnternet sitesinde yer alan diğer haberleri inceleyin.
- Haber ya da metnin yazarına bakın. Hiciv üreten internet sitelerindeki yazarlar farklı ve komik rumuzlar kullanabilir.
- 1 Nisan gibi evrensel olarak kutlanan şaka günlerine dikkat edin
- Şüphelendiğiniz içerik farklı dillerde de yayılmış olup dünyadaki diğer doğrulama platformları tarafından yanlışlanmış olabilir. Farklı dillerde arama yapın.
- İşin içinden gerçekten çıkamadığınızı düşünüyorsanız uzmanına sorun.
