Kuzey’in soğuk ikliminde ya da klima altında harıl harıl çalışan bilgisayarlar, tek bir gecede yüzde 900 kâr eden çocuk yaşta yatırımcılar, her videoda karşımıza çıkan ve yüksek getiri vaat eden reklamlar, bazılarımızın çok da anlamadığı bir terminoloji… Neyin nesi bu kripto para?
Herkes zengin olurken biz geride mi kalacağız? Yoksa varımızı yoğumuzu sahibi bir gün ortadan kaybolabilecek bir borsaya teslim mi edelim? Ya yeni bir kararnameyle kripto paraya yatırdığım birikimim uçar giderse? Bitcoin alırsam mı “keriz” olurum, almazsam mı? Altın, dolar, bitcoin, enflasyon… Tarihin neresine düştüm böyle?
Merak etmeyin, çok şey kaçırmadınız. Her şey henüz başlıyor. Lidyalılar icat ettiğinden beri paranın olduğu her yerde sahtekarlık da oldu. Ama bu para sadece bela getirdi demeye yetmiyor. Bu kez de söz konusu olan basit bir vurgunculuk ya da kalpazanlık değil.
Bu çağın en yeni finansal varlıklarından kripto paralar ve oluşturdukları piyasa hakkındaki bazı temel sorulara yanıt veriyoruz.
Kripto para nedir? Bildiğimiz paradan farkı ne?
Kripto para veya genel anlamıyla kripto varlıklar, aslında diğer tüm paralar gibi bir takas aracı. Tamamen dijitaller ve blokzincir denen bir teknolojiyle üretiliyorlar. Blokzincir teknolojisinde, üretilen varlığın orijinalliği ve dijital olarak yapılan her bir işlemin takibi, yani ekonominin belkemiği olan güvenliği sağlamak için şifrebilimi (kriptografi) kullanılıyor. Bu da kripto paraların orijinalitesinin garantisi için merkezi otoritelere ihtiyaç kalmaması demek. Ancak bu bütün kripto paraların merkeziyetsiz olduğu anlamına da gelmiyor.
Şöyle ki: Blokzincir teknolojisinde açık kaynak kodları kullanılıyor, bu sayede sistemdeki tüm işlemler takip edilebiliyor. (Aynı şekilde saklanabiliyor da. Buna en iyi örnek tüm işlem detaylarının gizli kaldığı ve ismi yasadışı faaliyetlerle anılan Monero. Monero dışında başka kripto paralar da örnek verilebilir. Ancak 2008 finansal krizinin odağında da geleneksel, güvenilir kurumlar olduğu ve yaşanan kayıplar da bilinen bir gerçek.) Kayıtlar sisteme entegre tüm makinelerde, merkezsiz bir biçimde aynı anda güncelleniyor. Bütün işlemler kimlikleri de anonim olan tekil kullanıcılar (peer to peer) arasında yapılınca, aracı kurumlara gerek kalmıyor.
Sıkça adını duyduğumuz Bitcoin, kripto paralardan yalnız biri ve en popüleri. Yani şimdilik kripto piyasasının doları. Aynı sistem üzerinde üretilen diğer kripto paralar ise “altcoin” yani alternatif coinler olarak anılıyor.
Bu arada merkeziyetsizlik ve şeffaflık olanağı, sadece finans değil, seçimler, sağlık hizmetleri, tedarik zincirleri gibi alanlarda da çözüm vaat ediyor. Mesela blokzincir sayesinde bir ürünün tarladan kapınıza nasıl bir yol izlediğini görebilirsiniz. Son dönemde sıklıkla gündeme gelen NFT varlıklar da aynı teknolojiyi kullanıyor.
Hangi koşullarda ortaya çıktı?
Kripto varlıkların en bilinen Bitcoin, 2008 krizinin ardından merkez bankalarının dev şirketleri kurtarmaya çalıştığı, insanların finansal sisteme güvenlerini kaybettiği bir dönemde ortaya çıktı. Çözülmesi hedeflenen sorunun ana hatlarını ve nasıl çözüleceğini anlatan ve kimliği hala bilinmeyen Satoshi Nakamoto imzalı Bitcoin yönergesi de bu dönemde yayınlandı; sistemdeki ilk işlemin tarihi 3 Ocak 2009 idi. 21 milyon arzla sınırlı olmaya kodlanan sistem, zamanla değer görmeye başladı ve fiyatı yükseldi. Silk Road'ın ortaya çıkışı, kriminal faaliyetlerin dark web'de artması ve işlemlerin Bitcoin'le yapılması da bu sürecin gelişmelerindendi.
Bazı uzmanlar ve sosyologlar, bitcoin gibi araçlara ilginin, insanlar emeklerinin karşılığını sistem içi araçlarla alamayacakları ya da koruyamayacaklarını düşündüğü için arttığını öne sürüyor. Yani 1980’lerden itibaren tahrip olan refah devleti ve kurumları, bu alanı da etkilemiş gibi duruyor. Artık Türkiye’nin içinde bulunduğu, yüksek enflasyondan mustarip ülkelerde ise bu etkinin daha belirgin olmasını beklemek isabetsiz olmaz.
Ancak yine de kripto varlıklar uzunca bir süre aşırı değerli değildi. Yeniden popülerleşmesi ve özellikle Bitcoin’in rekor kırmasının ardında, pandemi kapsamında dağıtılan bireysel desteklerin değerlendirilmesi arayışı olduğu söyleniyor. ABD, bu süreçte vatandaşlarına kişi başı ayda bin 400 dolar destek dağıttı. Bu senaryoya göre, risk iştahı yüksek ve parayı harcayacağı sosyal olanaklardan yoksun genç nüfus, kripto piyasasını parlattı.
Kripto piyasası manipülatif ve spekülatif mi?
Blokzincir teknolojisinin izlenebilirliği dolandırıcıların işini zorlaştırsa da, bu yeni bir piyasa. Kurumları, liderleri, norm ve regülasyonları henüz oluşmadı; iniş çıkışlar sert ve risk çok yüksek.
Bitcoin fiyat ve volatilitesini gösteren grafik
Bu, risk davranışı yüksek yatırımcılar ile vurguncular için harika bir zemin demek. Geleneksel piyasalarda suç olan birçok davranış, kripto piyasalar regüle edilmediği için serbest. Piyasa haksız kazanca da elverişli. Veri analizi şirketi Bitwise Asset Management’a göre, kripto borsalarındaki işlem hacimlerinin yüzde 95’i gerçek değil.
Kripto piyasasında iki ana manipülatif operasyon var:
- Pump and dump: Belirli bir kripto paranın fiyatı üzerine yapılan manipülasyon,
- Wash trade: Kripto para borsaları gerçekten olduğundan daha fazla işlem hacmine sahip oldukları algısı yaratmak için hayalet hesaplarla sahte işlemler yapıyor.
Manipülasyondan korunmak için kurum veya geçmişini, gerçek hayatta bir soruna çözüm olup olmadığını araştırmak ve en önemlisi yatırım alanını tanımak yardımcı olabilir. Bir kurum veya ekip yüksek getiri vaat ettiğinde, hiçbir yatırım aracının garantili olmadığını unutmamakta fayda var.
Kripto varlıklar dolandırıcılığa uygun mu?
Kripto para transferi sırasında, kimlik bilgilerini vermek, transferin amacını beyan etmek, işlem limitleri gibi geleneksel bariyerlere de takılmıyorsunuz. Ancak bu serbestlik, yasadışı faaliyetlerden elde edilen paranın dolaşımını da kolaylaştırıyor. 2020 yılında suçla ilişkili Bitcoin hesaplarından 3,5 milyar dolarlık transfer yapıldı ve para aklandı. Bu ilk sorun.
Bir diğer mesele, sistemin karmaşıklığı ve teknik bilgi gereksinimiyle baş edemeyen kullanıcılar nedeniyle ortaya çıkan aracı kurumlar. Bu kurumlar, yani borsalar, kullanıcılarını suistimal edebiliyor. Kripto varlıklar üzerinden yapılan dolandırıcılık ya da hırsızlık faaliyetlerin 2020 yılında piyasaya maliyeti 1,9 milyar dolar olmuş.
2020 yılında içlerinde Joe Biden, Elon Musk, Jeff Bezos gibi birçok ismin olduğu Twitter hesapları saldırıya uğramış, kullanıcılardan belli hesaplara transfer yapmaları istenmiş, 118 bin dolarlık dolandırıcılık yapılmıştı.
Kripto para ile fidye isteyenler, saadet zinciri kurmaya kalkanlar, bilgisayarınıza korsan yazılım yükleyip “geleneksel” paranızı çarpanlar, terörün finansmanı, olası siber saldırılar gibi daha pek çok tehdit söz konusu.
Hükümetler kripto işlemleri yasaklayabilir mi?
Kripto varlıklarla işlem yapmak Pakistan, Afganistan, Bangladeş gibi bazı ülkelerde tamamen yasak, bazı ülkelerinse kendi “dijital para”larını çıkarma planları var.
Peki merkezi idarelerin kripto işlemleri durdurabilmeleri fiilen olası mı?
Kullanıcılar arası sistem (peer to peer) temelde merkeziyetsiz bir yapı kullanan bilgisayarlar demek. Bu cihazların herhangi birinin ortadan kaldırılması diğerlerini etkilemiyor, sistemi yok etmek ya da kontrol altına almak için ağdaki tüm cihazları ele geçirmek gerek.
BitNodes’un güncel verilerine göre, Bitcoin blokzinciri kaydını tuttuğu tespit edilebilen toplam cihaz yani node sayısı 9 bin 959. Yani bu sistemlere el koymak, pratikte çok zor.
Örneğin küresel bir elektrik kesintisi zincirin kopmasına neden olabilir. Ancak topluluk, bu ihtimale karşı da çevrimdışı işlem yapmayı mümkün kılacak teknolojiler üzerine çalışıyor.
Diğer yandan hükümetlerin tespit edebildikleri kullanıcılara yönelik ağır yaptırımlar uygulaması her zaman mümkün.
Kripto varlıklar gezegene düşman mı?
Kripto varlıkların gezegene maliyeti çok yüksek, çünkü üretilebilmeleri için “madencilik” denen bir süreç gerekiyor: Ağdaki her bir işlemin onaylanması, herkese açık bir deftere kaydedilmesi, zincirdeki yeni bloklarda toplanması ve yeni kripto varlığın dolaşıma sokulmasından oluşan bir süreç bu (Proof of work).
Bu işleri sistemdeki yüksek işlem gücüne sahip bilgisayarlar hallediyor. Örneğin Bitcoin sisteminde, işlem karşılığında da bilgisayarın sahibine belli bir miktar Bitcoin veriliyor, böylece üretilen yeni Bitcoin dolaşıma da girmiş oluyor.
Bitcoin ağındaki bir işlem 1065,95 kWh elektriğe mal oluyor. Bu da işlem başına 506,33 kilogram karbon ayak izi demek.
Bitcoin için tüketilen elektrik, birçok ulus devletin tüketimini geride bırakıyor.
Yeni nesil blokzincirler bu sorunu çözmek için proof of work gibi yüksek elektrik gerektiren mutabakat algoritmaları yerine, hisse kanıtı (proof of stake) gibi çevreye daha az zararlı algoritmaları kullanmayı deniyor. Bazı kaynaklar, Bitcoin madenciliğinin çoğunlukla yenilenebilir enerji kullandığını söylese de, ortaya böylesi bir enerji çıkması gezegene her türlü zarar veriyor.
