Sosyal medyada paylaşılan gönderilerde Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Türkiye’nin uyguladıkları karşılıklı yaptırımlar kapsamında yabancı menşeli teknolojik ürünlere yönelik birçok iddia yer aldı.
İlginizi Çekebilir: Erdoğan'ın boykot çağrısından sonra Apple ürünleri hakkında ortaya atılan iddialar
Erdoğan boykot çağrısında “Onların iPhone’u varsa, öbür tarafta Samsung var. Kendi ülkemizde Venus var, Vestel var.” ifadelerini kullanmıştı. Bu ifadelerin ardından Ağustos 2018’den beri süregelen “yerli malı” telefon ve teknolojik ürünler tartışmasında öne çıkan iki iddiayı derledik.
Yerli ve milli Vestel Z20 telefon
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın boykot çağrısında kullandığı “Kendi ülkemizde Venüs var, Vestel var” ifadelerinin ardından sosyal medyada birçok kullanıcı Vestel markasının ürettiği akıllı telefonların Türk malı olup olmadığını tartıştı.
Vestel telefonların yerli malı olduğu bilgisi doğru. Çünkü Yerli Malı Tebliği’ne göre yapılan hesaplamalarla Vestel telefonlar yüzde 51’in üzerinde bir oranla Türk Malı sayılıyor. Ancak Mayıs 2018’de piyasaya sürülen Vestel’in Z20 model akıllı telefonlarının yazılım ve donanımında yer alan parçaların bazılarının ABD menşeli olduğu iddiası doğru. Z20 telefonların teknik özelliklerine şirketin resmi internet sitesinden ulaşılabiliyor.
Vestel Z20, sekiz çekirdekli Snapdragon 630 işlemci kullanıyor. Snapdragon, ABD menşeli akıllı telefonlar için birçok geliştirici ürün pazarlayan Qualcomm şirketi tarafından üretiliyor. Z20’nin işletim sistemi ise Android 8.0 Oreo. Android, Google şirketi tarafından satın alınmış yine ABD menşeli bir yazılım ürünü.
Android şirketinin resmi internet sitesindeki bilgiler.
Ürünün ekran teknolojisinde ise Incell IPS LCD kullanılıyor. Incell’in de ABD menşeli bir şirketin ürettiği teknoloji olduğu biliniyor. Arka kapaktaki ekran camı ise yine ABD menşeli Corning şirketinin ürettiği Gorilla Glass 3.
YouTube’da, ShiftDelete.Net isimli kanalın yerli telefonların “ne kadar yerli” olduklarını anlattığı bir videoya ulaşmak mümkün. Burada da belirtildiği gibi ürünün üretiminde kullanılan birçok parça ve yazılımın menşei yabancı olsa dahi Vestel Şirketler Grubu, Zorlu Holding A.Ş.’ye bağlı ve telefonların üretimi Manisa’da bulunan fabrikada yapılıyor. Telefonun tasarımı tamamen Vestel’e ait.
ShiftDelete.Net’in Vestel fabrikasını gezdiği videoda elektronik kartların tamamen Manisa’daki fabrikada üretildiği görülebiliyor. Telefon, sürekli testlere tabi tutuluyor. Telefon üretildikten sonra ortaya çıkabilecek problemler Vestel’in mühendisleri tarafından çözülüyor. Hatta söz konusu videoda test laboratuvarlarının bazılarının TÜBİTAK (Türkiye Bilim ve Teknoloji Araştırmaları Kurumu) tarafından kurulduğu anlaşılabiliyor.
Vestel Venus’ün en az yüzde 51’i yerli üretim
4374 sayılı Kamu İhale Kanunu’na dayalı çıkarılan 2014 tarihli Yerli Malı Tebliği’nde T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın Türkiye sınırları içerisinde üretilen bir ürünün yüzde kaç yerli malı olduğunu ölçmeye yarayan bazı kıstaslar mevcut. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) Sanayi Müdürlüğü’nün internet sitesinde de Türkiye’de üretilen bir yazılımın yerlilik oranının tespit edilmesi için tebliğin kullanılabileceği belirtilmiş. Ayrıca TOBB’un sitesinde bir de Yerli Malı Kılavuzu mevcut. ShiftDelete isimli YouTube kanalının Vestel fabrikasına yaptıkları ziyareti incelendiğinde ise yerlilik oranının bakanlığın belirlediği ölçüt doğrultusunda yüzde 51’in üzerinde olduğunu söylemek için gerekli koşullar sağlanmış durumda denebilir. Çünkü bir ürünün yüzde 51 yerli olup olmadığında üç önemli faktör devreye giriyor. Bunlar “kullanılan doğrudan ve dolaylı malzeme giderleri”, “doğrudan ve dolaylı işçilik giderleri”, “ürünle ilgili genel giderler”. Vestel akıllı telefonların üretim sürecinde yüzde 100 Türk işçiliğinin bulunduğunu söylemek mümkün ve yukarıda sayılan özellikler dışında telefonda yabancı menşeli hiçbir ürün kullanılmadığı yönünde çeşitli bulgulara rastlanabiliyor.
Yerlilik oranlarının hesabında her ülkenin farklı düzenlemeleri mevcut
Örneğin Almanya’da yüz üzerinden bir oran belirlemek yerine farklı bir yöntem kullanılıyor. Alman yasal düzenlemelerine göre bir malın niteliği ve değeri için önem taşıyan parçaların imalatının Alman şirketler tarafından gerçekleştirilmesi lazım. Yurt dışında üretilip kalite kontrol denetim ve etiketlemesi Almanya’da yapılmış mallar için de Alman malı denebiliyor. Bunların yanında bir ürünün bazı parçalarının yurt dışında üretilmesine rağmen temel parçaları Almanlar tarafından üretildiyse yine o ürün Alman malı sayılıyor. Ama bu parçalar ürünün kalitesi ve değerlendirmesi için önemli olmalı.
Bu konuda sosyal medyada birçok kullanıcının yorumu bulunmakta. Ama bu noktada bir uzman görüşüne ulaşmak oldukça zor. Örneğin Ayhan Tarakcı, YouTube’da 20 Ağustos 2018’de yayınladığı videoda bir ülkenin ürettiği teknolojik ürünlere yerli malı diyebilmek için hangi faktörlerin göz önünde bulundurulması gerektiğini anlatırken 20. yüzyılın yerlilik kavramı ile 21. yüzyılın yerlilik kavramının birbirinden farklı olduğunu söylemeye çalışıyor. Tarakcı’ya göre bir firmanın piyasa koşullarında rekabet edebilmesi için maliyetlerin düşük tutulması gerekiyor. Bu nedenle de örneğin Apple firmasının akıllı telefon üretirken birçok parçanın imalatının Tayvan’daki Foxconn tesislerinde yapıldığının altını çiziyor. Birçok telefonun işlemcisinde de Birleşik Krallık menşeli ARM firmasının cortex mimarisinin esas alındığını da ekliyor.
Venus Z20’nin yukarıda sayılan işletim sistemi, ekran camı vb. teknolojileri tamamen kendisi üreten ülkeler bulunuyor. Fakat bunların dışında Vestel ürünleri ile karşılaştırabileceğimiz örnekler de mevcut. Çin menşeli Huawei marka P20 Lite modeli akıllı telefonlarda da ABD menşeli Android 8.0 Oreo işletim sistemi, Quad-core 1.7 GHz ARM Cortex – A53 birinci ve yardımcı işlemci kullanılıyor. Fransa menşeli Alcatel marka A7 model akıllı telefonlarda da yine ABD menşeli Android 7.1 işletim sistemi ve Japonya menşeli Asahi Dragontrail ekran camları kullanılıyor.
Vestel marka akıllı telefonlarda kullanılan bazı teknolojilerin ve parçaların Türk malı olmadığı doğru fakat Türkiye’de kullanılan yerlilik oranı değerlendirmeleri göz önünde bulundurulduğunda Vestel Venus Z20’ye yerli ürün değil demek pek de mümkün görünmüyor.
Türkiye’de ilk kez üretilen ASELSAN cep telefonları
Sosyal medyada Apple marka cep telefonlarına yönelik tepkiler ve Vestel marka akıllı telefonların gerçekten Türk malı olup olmadığı tartışmasının yanında Türkiye’nin ürettiği ilk cep telefonunun ASELSAN 1919 model cep telefonu olduğu iddiası da birçok kullanıcı tarafından paylaşıldı. 16 Eylül 2018’de Twitter’da Gökhan Kahraman isimli kullanıcının bu konudaki paylaşımı şimdiye kadar yaklaşık 4 bin 500 defa paylaşıldı ve 8 bin beğeni aldı. ASELSAN cep telefonları ile ilgili iddialar şimdiye kadar birçok haber ve forum sitesinde de paylaşılmış.
1997 yılında ASELSAN’ın ürettiği 1919 model cep telefonlarının bulunduğu bilgisi doğru.
Öncelikle ASELSAN’ın resmi internet sitesindeki “Tarihçe” bölümünden 1997 tarihine gidildiğinde “ASELSAN 1919 cep telefonu piyasaya sürülmüştür.” ifadesi görülüyor.
ASELSAN’ın ürettiği yerli telefon ile ilgili iddialar dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in konuşmasına yer verilerek de paylaşıldı. İddiada Demirel’in ASELSAN 1919 model cep telefonundan bahsedildiği belirtildi. Fakat CNN Türk’ün 18 Nisan 2014 tarihli haberinde görülebilen Demirel’in cep telefonları hakkında yaptığı konuşma, 1994 yılında Süleyman Demirel ve Tansu Çiller arasında Türkiye’de ilk kez gerçekleşen cep telefonu konuşması sırasında çekilmiş. Videoya yakından bakıldığında Demirel’in elinde tuttuğu telefonun ASELSAN 1919 olmadığı fark ediliyor. Ayrıca Milliyet Gazetesi arşivi tarandığında Türkiye’nin ilk cep telefonu görüşmesinin Tansu Çiller ve Süleyman Demirel arasında 23 Şubat 1994’te yaşandığına dair haberlere de ulaşılıyor.
İkinci el ürün satın alınabilen Letgo’da hala ASELSAN 1919 model telefonların satışını görmek mümkün. YouTube’da 14 Nisan 2018’de yayınlanan bir videoda da telefonun görüntüleri bulunuyor. Ayrıca yine YouTube’da Rusça konuşan bir kullanıcının söz konusu modeli incelediği görüntülere de ulaşılabiliyor.
Bunun üzerine ASELSAN ile 13 Eylül 2018’de irtibata geçen teyit.org, Basın ve İletişim Bürosu’ndan adı geçen modelde bir cep telefonunun üretildiği bilgisini doğruladı fakat internette aynı telefon ve telefonun üretim süreci hakkında bulunan iddialarla ilgili yönelttiği sorulara bu analizin yazıldığı tarihe kadar herhangi bir yanıt alamadı. 1919 model cep telefonları hakkında teyit.org’un ASELSAN’a yönelttiği sorular arasında “internette yer alan iddialardan biri olarak telefonun İngiltere’de test edilip edilmediği, üretildikten sonra ihracının hangi ülkelere gerçekleştiği ve projenin niçin durdurulduğu” gibi sorular da yer almaktaydı.
Türkiye’nin ilk cep telefonunun hikayesi
Birçok internet sitesinde iddiaya konu telefonla ilgili bilgiler bulunmasına karşın telefonun tüm teknik özelliklerine Teknoseyir’de ayrıntılı bir şekilde yer veriliyor. Bu bilgilere göre ASELSAN bünyesinde 1994 yılında bir proje ekibi oluşturularak 1997 yılında ilk telefonun piyasaya sürülmesi hedeflenmiş. Tasarım süresi iki yılı geçen projede otuzun üzerinde tasarımcı görev almış, ayrıca ASELSAN bünyesinde yer alan bütün birimler proje tasarımına dolaylı destek sağlamış. Ekibin başında ise Ayşin Zaim bulunuyormuş. teyit.org, 10 Eylül 2018’de Ayşin Zaim’e ve Teknoseyir’de adı geçen diğer mühendislere (Saffet Bayka, Yavuz Bayız ve Selim Temizer) ulaşmaya çalıştı fakat yanıt alamadı.
Türkiye dünyada cep telefonu üreten 9. ülke mi?
ASELSAN 1919 model telefonların bahsedilen teknik özellikleri arasında dünyanın ilk titreşimli cep telefonlarından biri olduğu bilgisi var. Fakat bu bilgiyi doğrulayan herhangi bir veriye şu an için ulaşmak mümkün değil. 1919 cep telefonları ile Türkiye, dünyanın cep telefonu üreten ilk 9 ülkesi arasında olduğu iddiası da bulunmakta. Business Insider’da yer alan “cep telefonlarının tarihçesinde” taşınabilir telefonlardan bildiğimiz anlamıyla cep telefonu üretimine geçen şirketlerin isimleri yer alıyor.
Bu tarihçeye göre, Türkiye iddiadaki gibi ABD, Birleşik Krallık, İsveç, Danimarka, Finlandiya, Norveç, Güney Kore, Japonya’nın arkasından telefon üretebilmiş 9. ülke oluyor. Adı geçen ülkelerde birden fazla cep telefonu modeli dönemin teknolojik gelişmeleriyle birlikte geliştirilmişti. Fakat her yeni model söz konusu 8 ülkeden birinin ürünü oluyordu. Ayrıca 1919 modelinden sonra ASELSAN’ın 1920 modelini ürettiği ve 1923 modelinin de üretilmesinin planlandığı bilgileri de iddialar arasında yer almakta.
ASELSAN’ın 1919 modelinin ardından üretilen 1920 modelinin devamında projenin durdurulmasının sebeplerinden biri olarak 1919’un üretim sürecinde yer alan yabancı bir mühendis nedeniyle başka ülkelerle ASELSAN’ın yaşadığı patent sorunu sayılıyor. Ancak buna ilişkin bir bilgiye ve açıklamaya ASELSAN’a gönderilen e-posta sonrası ulaşılmış değil.
ASELSAN cep telefonları hakkında çıkmış Milliyet Gazetesi küpürleri.
Ekşisözlük ve Webtekno gibi platformlarda da iddiaya konu olan cep telefonlarını kullanan birçok kişinin yorumları bulunmakta. Bu sitelerde yer alan iddialarda da 1919 model cep telefonları ile ilgili aynı bilgilere yer veriliyor.
ASELSAN Dergisi’nin Ocak 1997’de çıkan 37. sayısının kapağında ise “Türk mühendisinin tasarımı, Türk işçisinin el emeği!” ifadeleri ile anlatılan 1919 model cep telefonlarının bir görseli görülebiliyor.
Cumhuriyet Gazetesi’ne haftalık ek olarak yayımlanan Bilim Teknik dergisinin 7 Şubat 1998 cumartesi günü çıkan sayısının 24. sayfasında 1919 model cep telefonunun bir reklamı bulunmakta.
Cumhuriyet Gazetesi 7 Şubat 1998 tarihli Bilim Teknik eki 24. sayfasındaki ASELSAN 1919 reklamı.
Bu reklamda telefonun internetten sipariş edilebileceği belirtilmiş ve ASELSAN’ın internet sitesine de yer verilmiş. Fakat şu an söz konusu internet sitesine ulaşılamıyor. Internet sitesi arşivlerinin yer aldığı Wayback Machine’den “www.aselsan.com.tr/gsm” sitesinin 2000-2004 yılları arasında 14 defa arşivi alındığı bilgisine ulaşılıyor.
İPUCU: Silindiğini ve artık sanal ortamda var olmadığını düşündüğünüz internet sitelerininin kaydedilmiş sayfalarını tarayıcınıza Wayback Machine eklentisini kurarak ya da archive.org internet sitesine girerek araştırabilirsiniz.
