Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Eylül ayında İstanbul’da Haliç Kongre Merkezi’nde düzenlenen 2021 yılı Öğretmen Atama Töreni’nde yaptığı açıklamada, Türkiye’nin Avrupa’da son 20 yılda öğretmen maaşlarını en çok iyileştiren ülke olduğunu iddia etti.
Eski Milli Eğitim Bakanı Ziya Selçuk da, 2020 yılında eğitimde en çok yükün öğretmen maaşları olduğunu açıklamıştı. Bu sözleri üzerine Selçuk’a çok sayıda tepki gelmişti.
Peki gerçekten Türkiye öğretmen maaşlarını en çok iyileştiren ülke mi?
Öğretmen maaşlarında önemli bir artış olsa da, en çok iyileştiren ülke değil
Uluslararası verilere baktığımızda öğretmen maaşlarını en yüksek veren ülkeler arasında İsviçre, Lüksemburg, Kanada, Almanya gibi ülkelerin yer aldığını görüyoruz. Ancak Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın dile getirdiği iddia, öğretmen maaşlarının son 20 yıldaki artışıydı. Dolayısıyla 2002 yılından günümüze öğretmen maaşlarını incelemek gerekiyor. Maaş verileriyle bir hesaplama yaparak öğretmen maaşlarında ne kadarlık artış olduğunu ortaya koymaya çalışalım.
Ancak önce belirtmekte fayda var: İyileştirme ile artış başka şeyler. İyileştirme demek, paranın değeri ve satın alma gücünde yaşanan olası değişimler denklemden çıkarıldıktan sonra elde edilen refah artışını tanımlamak için kullanılıyor. Türkiye'de enflasyon hesaplamasıyla ilgili tartışmalar dolayısıyla, hesabı Türk Lirası'nın değer kaybı üzerinden yapmak gerek.
2021 yılı Temmuz ayı zammıyla birlikte dokuzuncu derece birinci kademedeki en düşük öğretmenin maaşı 5 bin 822 TL’ye yükseldi. Temmuz zammını göz önünde bulundurarak hem dolar bazında hem de Türk Lirası bazında ne kadar artış gerçekleştiğine bakalım.
Milli Eğitim Bakanlığı’nın Strateji Geliştirme Başkanlığı’nın 2021 yılı bütçe sunuş raporundan yıllara göre kadrolu öğretmenlerin maaşlarının bilgisine ulaşabiliyoruz (syf. 124).
Tabloya göre 2002 yılında dokuzuncu derece birinci kademedeki bir öğretmenin maaşı 470 TL idi. Aynı yılın Temmuz ayında dolar 1,69 olduğu için, öğretmenlerin maaşı 278 dolar gibi bir rakama karşılık geliyordu. Temmuz ayında yapılan zamda dolar kuru ise 8,42 TL idi. Dolayısıyla 5 bin 822 TL olan öğretmen maaşı 691 dolara karşılık geliyor.
2002 ila 2021 yıllarında dokuzuncu derece birinci kademedeki öğretmenlerin maaşlarını karşılaştırdığımızda dolar cinsinden yaklaşık 2,5 kat artış gözleniyor. Türk Lirası bazında ise iki maaşı birbirine böldüğümüzde 12,5 katlık artıştan söz edebiliyoruz.
Maaşların mali etkisini incelemek için de enflasyona da bakalım. Enflasyon tüketim ürünlerindeki fiyat artışı. 2021’nin Temmuz ayında resmi enflasyon yüzde 18,95’e yükselmişti. Merkez Bankası’nın internet sitesinden yıllara göre enflasyon hesabı yapabiliyoruz. Temmuz 2002 ve Temmuz 2021 dönemleri arasında TÜFE hesaplamasında kullanılan 100 TL’lik mal sepetindeki fiyatların yedi kat arttığı görülüyor. Bu hesabı 2021 yılının Temmuz ayının Tüketici Fiyat Endeksini (TÜFE), 2002 yılının Temmuz ayının TÜFE’sine bölerek elde ediyoruz. Buna göre 2002 - 2021 arasındaki öğretmen maaşlarındaki artış oranı olan 12,5’dan enflasyon artışı olan yedi oranını çıkardığımızda, maaşlardaki artışın resmi enflasyon etkisinin yaklaşık 5,5 kat olduğu söylenebilir.
Öğretmen maaşlarında mühim bir artış olduğu söylenebilir. Ancak bu, Türkiye’nin dünyada ya da Avrupa'da öğretmen maaşlarını en çok iyileştiren ülke olduğunu söylemek için yeterli değil. Mukayesenin, benzer enflasyon trendlerinin gözlendiği ülkelerle ve satın alma gücü paritesi gözetilerek yapılması gerekir.
Örneğin Almanya’da 2020 yılında enflasyon 0,37 idi. 2021’in Eylül ayında ise enflasyon 27 yılın en yüksek seviyesi olan 4,1’e yükseldi. Yine de enflasyon oranı Türkiye’den çok daha düşük. Dolayısıyla maaş artışlarına etkisi de farklı olacak diyebiliriz. Kaldı ki Almanya'da öğretmen maaşları da dahil olmak üzere tüm memur maaşları hayat pahalılığına göre belirleniyor.
OECD verilerine göre öğretmen maaşları en düşük ülkeler arasında
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü’nün (OECD) Education at a Glance 2021 raporuna göre Türkiye ilköğretimde öğrenci başına düşük öğretmen maaşı veren ülkeler arasında yer alıyor. Öğretmen maaşlarıyla ilgili hazırladığı verilerde Türkiye 33 ülke arasından 28. sırada. Buradaki verilere göre Türkiye’de 15 yıllık öğretmenlik tecrübesi olan ilk ve ortaöğretim öğretmenlerinin brüt maaşı 30 bin 811 dolar.
OECD verileri ürün ve hizmet fiyat farklılıklarını da dikkate alan satınalma gücü paritesine dayanıyor. Satın alma gücü paritesi, ülkeler arasındaki mal ve hizmetlerdeki fiyat düzeyi farklılaşmasını ortadan kaldırarak farklı para birimlerinin satın alma güçlerini eşitleyen değişim oranını ifade ediyor. Böylece ülkelerdeki fiyat farklılıkları giderilip uluslararası düzeyde karşılaştırılma yapılabiliyor.
Aynı raporda Türkiye’de 2005-2019 yılları arasında 15 yıllık deneyime sahip öğretmenin maaşlarında yüzde 18 artış olduğu belirtilmiş. Ancak Türkiye öğretmen maaşlarında en fazla artışı gösteren ülkeler arasında değil. Öğretmen maaşlarını Türkiye’den daha fazla artıran ülkeler var.
OECD üye ülkeleri arasında öğretmen maaşlarının en yüksek olduğu ülke 101 bin 360 dolar ile Lüksemburg. Dolayısıyla buradaki verilerle de Türkiye’de verilen öğretmen maaşlarının dünyada önemli bir fark yaratmadığı söylenebilir. OECD verilerinde Polonya, Almanya, İsrail gibi ülkelerde daha fazla artış olduğu görülüyor.
Eğitim Bir Sen’in “Eğitime Bakış: 2020 İzleme ve Değerlendirme” adlı raporunda da Türkiye’de öğretmen maaşlarının OECD ortalamasına göre epey düşük olduğu ve artırılması gerektiğine dikkat çekiliyor (syf. 96). Öğretmen maaşlarında OECD ortalaması ilkokulda 46 bin 801, ortaöğretimde 50 bin 701.
Öğretmen maaşlarında en çok iyileştirme yapan AB ülkeleri
Avrupa Birliği Komisyonu'nun 2020 yılında yayınladığı Avrupa'da öğretmenlerin ve okul müdürlerinin maaşları 2018-2019 adlı raporunda diğer Avrupa ülkelerine göre Türkiye, yeni başlayan öğretmenlerin maaşlarının düşük olduğu ülkeler arasında yer alıyor (syf. 12).
Raporda ülkelerin öğretmen maaşlarındaki iyileştirmeler de değerlendirilmiş. Bazı ülkelerde 2018-2019 yıllarında öğretmen maaşları aynı kalırken bazılarında değişiklikler olmuş. Türkiye öğretmenlerin maaşlarının hayat pahalılığına göre belirlendiği ülkeler arasında (syf. 21). Türkiye'de öğretmenlerin satın alma gücünün gittikçe azaldığı da aktarılıyor.
AB ülkeleri arasında öğretmen maaşlarını en çok iyileştiren ülkeler arasında ise Bulgaristan, Romanya, Çekya, Macaristan gibi ülkeler yer alıyor (syf. 21). Bu ülkeler öğretmen maaşlarını son dört yılda enflasyon etkisine göre en çok artıran ülkeler. Örneğin Bulgaristan 2014-2015 ve 2018-2019 yılları arasında yüzde 51 ile öğretmen maaşlarında en çok artışın gerçekleştiği ülke. Ayrıca Bulgaristan hükümeti 2017'den 2020 yılına kadar öğretmen maaşlarının iki katına çıkarılmasını öngörmüş.
“Öğretmen maaşları yoksulluk sınırının altında”
Türkiye’de öğretmen maaşlarının yoksulluk sınırı altında olduğu ve geçinemedikleri sıklıkla dile getiriliyor. 2020-2021 verilerine göre 1 milyon 112 bin 305 öğretmen var. Eğitim-Sen, son 10 yılda öğretmen maaşlarının yüzde 50 eridiğini, 2011 yılında dokuzuncu derece birinci kademedeki bir öğretmenin maaşı ile yaklaşık 12 çeyrek altın alabiliyorken, 2021 yılında aynı öğretmenin maaşıyla yaklaşık altı çeyrek altın ancak alabildiğini ifade ediyor. Öğretmen maaşlarının enflasyon ve döviz kurlarındaki artış nedeniyle eridiği belirtiliyor.
Eğitim-Sen’in 2019 yılında yaptığı “Öğretmenlerin Ekonomik ve Mesleki Sorunlarına Bakış Anketi”ne göre de öğretmenlerin mali ve özlük hak kaybına uğradığı ortaya konmuş. Öğretmenlerin satın alım gücü azalırken, borçlarının arttığı belirtiliyor. Türk Eğitim-Sen de önceki yıllarda yaptığı açıklamada öğretmen maaşlarının az olduğuna dikkat çekmişti.
Yoksulluk sınırı Memur-Sen’e göre 8 bin 263 TL, Türk-İş’e göre 9 bin 457 TL. Bu iki rakama göre de en düşük öğretmen maaşının yoksulluk sınırı altında olduğu değerlendirmesi yapılabilir.
Geçmişe dönük arama yaptığımızda 2002 yılında öğretmen maaşlarının yoksulluk sınırının altında değerlendirmesi yapıldığı görülüyor. O dönem de eğitim emekçilerinin temel sorunlarından birinin yaşanan yoksullaşma olduğu dile getirilmiş; öğretmenlerin maaş ve ek ders ücretlerinin düşük olduğuna dikkat çekilmiş.
Sonuç olarak, Türkiye’de öğretmen maaşlarında 2002 yılından 2021 yılına önemli bir artış gözlense de, en çok iyileştiren ülke değil. Üstelik maaşlardaki artışa rağmen öğretmenlerin halen yoksulluk sınırında yaşadığı değerlendirmesi yapılıyor.
