Bir süredir sosyal medyada, özellikle Afganistan, İran, Irak gibi Orta Doğu ülkelerine ait fotoğraflar paylaşılarak ülkelerin 1950-60’lı yılları ile 2000’li yılları karşılaştırılıyor. Son yıllarda giderek artan kadına şiddet olaylarıyla birlikte Türkiye’de kadın hakları, kadının toplumdaki yeri, eğitim ve iş alanlarındaki fırsat eşitsizliği, taciz-tecavüz gibi konuların gündeme gelmesi sonucu sosyal medyada benzer görsellerin sıkça paylaşıldığını görüyoruz. Bu paylaşımların odak noktasında ise yıllar içerisinde toplumsal rolleri değişen ortadoğulu kadınlar yer alıyor. Fotoğraflarda ise genellikle kadınların giyimi ve sosyal hayattaki konumlarına dikkat çekilmeye çalışılıyor.
Biz de bu konuyla ilgili Teyit'e ihbar olarak gönderilen ve sıkça paylaşılmış birkaç örneği inceledik.
Afganistan değil, Los Angeles
İlk fotoğrafın bir Facebook kullanıcısı tarafından 20 Mart 2018’de paylaşıldığı görülebiliyor. Afganistan’ın 1960’lı yıllarına ait olduğu iddia edilen fotoğraf şimdiye kadar 8 binden fazla paylaşım almış.
Fakat fotoğraftaki ipuçlarından anlaşılabileceği gibi görüntü Afganistan’dan değil. Söz konusu fotoğraf Life Dergisi’nin fotoğrafçılarından Allan Grant tarafından Los Angeles’taki Wilshire Boulevard’da çekilmiş. Fotoğrafın siyah-beyaz hali ve seriye ait diğer fotoğraflar da bulunuyor:
Fotoğraflara dikkatli bakıldığında Beverly Hills’in 1950’lerde ünlü olan “Amelia Gray”, “Estelle Allardale”, “I.Magnin”, “Saks Fifth Avenue” gibi butikleri görülebiliyor.. Hatta Los Angeles’ın tarihi fotoğraflarına göz attığımızda aynı caddede çekilmiş fotoğraflara ulaşabiliyoruz:
İkinci fotoğrafta görülen “E.Brooks Randall & Sons” sigorta şirketi ise hala Wilshire Boulevard’da hizmet vermeye devam ediyor.
2015’te çekildiği belirtilen fotoğrafın yerine dair herhangi bir kanıt bulunmuyor
Sosyal medyada paylaşılan bir diğer iddia fotoğrafla ise Kahire Üniversitesi’nin 1960 ve 2015 yıllarındaki hali karşılaştırılıyor:
Üstteki fotoğrafın Kahire Üniversitesi’ndeki öğrencileri gösterdiği iddiası doğru. Fotoğraf Amerika’nın Maryland eyaletinin yerel bir gazetesi olan The Baltimore Sun’ın 13 Kasım 1969 tarihli sayısında yer almış. Fotoğraf; gazete muhabirlerinden William Schmick tarafından kaleme alınan ve Mısır’daki politik sürecin anlatıldığı bir köşe yazısında “Kampüs Manzaraları: Kahire Üniversitesi öğrencileri Mısır’ın yeni görünümünü yansıtıyor” alt başlığı ile kullanılmış.
Alttaki fotoğrafın ise 2015 yılında Kahire Üniversitesi’nden çekilmiş olduğuna dair herhangi bir kanıt ya da ulaşılabilen herhangi bir kaynak yok.
Sosyal medyada sıkça paylaşılan bir diğer karşılaştırmada ise farklı ülkelerle ilgili iddialar yer alıyor:
Bunlardan ilk sıradaki 1960 ve 2013 yılı Afganistan’ın karşılaştırıldığı görseller.
1960 yılına ait olduğu iddia edilen fotoğraf, Kaliforniya San Jose Eyalet Üniversitesi profesörlerinden, Kabil doğumlu Muhammed Humayun Kayyumi (Mohammad H. Qayoumi) nin arşivinden. “Once Upon a Time in Afghanistan” adıyla Foreign Policy dergisinde yayımlanan fotoğraf arşivine her ne kadar erişilemiyor olsa da diğer pek çok kaynaktan edinilen bilgiye göre söz konusu arşivde 1950 ve 1960’lı yılların Afganistanı'na ait pek çok fotoğraf bulunuyor. Söz konusu bu fotoğraf da 1960’lı yıllarda Kabil Üniversitesi’nde bir biyoloji sınıfından.
Sağdaki fotoğraf ise 8 Mart 2009 yılına ait. Fakat fotoğrafın çekildiği yer Kabil Üniversitesi değil. Afganistan’ın Kandahar şehrinde çekilen bu fotoğrafta kadınlar adaletin simgesi olan mavi eşarpla 8 Mart Dünya Kadınlar Günü etkinlikleri kapsamında “barış için dua” ediyorlar. Fotoğraf Associated Press muhabirlerinden Allauddin Khan’a ait. Fotoğrafın orijinaline ve fotoğrafçının aynı gün çektiği diğer fotoğraflara ulaşmak mümkün:
1960 ile 2013 yılları Afganistan’ının karşılaştırıldığı fotoğraflar her ne kadar kadınların yıllar içerisinde değişen toplumsal konumuna işaret etse de fotoğrafların çekildiği mekanların farklılığı sağlıklı bir karşılaştırma yapabilmeyi zorlaştırıyor. Aynı mekanda-konumda farklı tarihlerde çekilmiş fotoğrafların daha iyi fikir verebileceği düşüncesiyle Kabil Üniversitesi’nin günümüze ait fotoğraflarına da kısaca göz attık ve üniversitenin 1960’lı yıllardaki halinden oldukça farklı görüntülerle karşılaştık:
Bu fotoğraflar 2010 yılında Majid Saeedi tarafından Kabil Üniversitesi’nde çekilmiş. Fotoğrafçının “Female Students Study at Kabul University” adlı serisinden diğer fotoğraflara da ulaşmak mümkün. Ayrıca fotoğrafçı Graham Crouch tarafından Kabil Üniversitesi Fen Fakültesi’nin dersliğinde 2013 yılında çekilmiş bir fotoğrafa da şuradan ulaşılabilir.
Kısa bilgi: Afganistan’da 1992 yılında köktendincilerin iktidara gelmesi ile kadınlar üzerinde uygulanan şiddetli baskı, 1996 yılında Taliban’ın yönetimi ele geçirmesiyle had safhaya ulaştı. Birleşmiş Milletler Kadın Birimi (UN Women)’nin yayımladığı rapora göre Afganistan’da kadınların yüzde 87’si hayatları boyunca bir, yüzde 62’si ise birden fazla şiddete maruz kalıyor. Yüzde 59’u zorla evlendiriliyor. Gelinlerin yüzde 57'si 16 yaşın altında.
İkinci sırada Irak’ın 1960 ve 2013 yılları karşılaştırması bulunuyor:
Soldaki fotoğraf tarih olarak doğru olsa da ait olduğu yer Irak değil Afganistan. Söz konusu bu fotoğraf yine Mohammad H. Qayoumi’nin “Once Upon a Time in Afghanistan” adlı fotoğraf serisinden ve fotoğrafta Kabil’deki bir doğum hastanesinin dersliğinde eğitim gören hemşirelik öğrencileri yer alıyor. Sağdaki fotoğraf ise Anadolu Ajansı’nın 16.05.2013 tarihli haberinde “İran’da kadınlar cumhurbaşkanı olamaz” başlığı ile kullanılmış. Aynı fotoğraf yine İran 2013 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde kadınların adaylığının yasaklanması haberi ile çeşitli haber sitelerinde de yer almış. Fotoğrafın Irak’tan olduğuna dair herhangi bir kanıt bulunmuyor.
Sıradaki fotoğraf ise İran’dan:
Her iki fotoğraf da ait oldukları yer ve zaman açısından hemen hemen doğru. Soldaki fotoğraf İran’lı bir ailenin yeni yıl kutlamasından. Fotoğrafın tarihi 1965. Ailenin aynı gün çekilmiş diğer fotoğraflarına da şuradan ulaşmak mümkün.
Sağdaki fotoğraf da yine İran’dan. Ancak yıl 2013 değil 2005. Fotoğraf, gazeteci-savaş muhabiri Ramazan Öztürk tarafından çekilmiş ve 48. Altın Portakal Film Festivali etkinlikleri kapsamında “100 Ülke 100 Kadın 100 Öykü” adlı sergide yer almış. Ramazan Öztürk’ün 2005 yılı İran fotoğrafları arşivine şuradan ulaşılabilir. Hatta fotoğrafçının aynı açıdan çektiği diğer poz da şu:
Kısa bilgi: Dini önder Humeyni’nin liderliğinde 1 Nisan 1979 yılında gerçekleşen İslam Devrimi’yle kurulan “İran İslam Cumhuriyeti”nde kadınların örtünmesi zorunlu olmuştur. İran’da kadınların toplumsal yerine dair yapılan araştırmalardan (1) ve (2) incelenebilir. Ayrıca konu ile ilgili son dönemde çıkan haberlerden birkaçına şuradan ulaşılabilir : (3), (4).
Son iddia ise Cezayir’den:
Solda, 1960 yılı Cezayir’inden olduğu iddia edilen fotoğraf 1977 yılında İran’da çekilmiş. Fotoğrafı çeken isim, dünyanın en saygın fotoğraf ajanslarından Magnum Photos’nun efsanevi fotoğrafçılarından biri olan Abbas Attar. Söz konusu bu kare Tahran Üniversitesi’nin kimya laboratuvarında bir deney üzerinde çalışan öğrencilere ait.
Fotoğrafın orijinali:
İran, Tahran. 1977. Tahran Üniversitesi
Sağdaki fotoğraf ise 22 Kasım 2007 tarihinde Suudi Arabistan’ın Hüfuf şehrinde çekilmiş.
Fotoğrafın orijinali:
Kısa bilgi: Yönetim şekli monarşi olan Suudi Arabistan’da kadınların abaya (çarşaf) giymesi zorunlu. Ayrıca Suudi kadınlar ancak 2015 yılından itibaren seçimlerde oy kullanmaya başlayabildiler. Kadınlara yönelik pek çok yasaktan biri olan araç kullanma ise Haziran 2018’de kalkıyor. Ancak Kadınlar hala, eşlerinin ya da erkek aile üyelerinin izni olmadan pasaport alıp, yurtdışına seyahat edemiyor.
Takımlar farklı, karşılaştırma doğru
Yine son günlerde sosyal medya platformlarında sıkça paylaşılan şu iki fotoğrafın İranlı kadın sporculara ait olduğu iddia ediliyor:
Soldaki fotoğraf 10-19 Aralık 1966’da düzenlenen 5. Asya Kupası’nda bronz madalya kazanan İran Kadın Voleybol Takımı’na ait. Dönemin diğer kadın spor takımlarının fotoğraflarına da şuradan ulaşılabilir.
Sağdaki fotoğraf ise İran Kadın Futsal* takımına ait. Fotoğraf 2015 yılında Malezya’da düzenlenen Kadınlar Futsal Şampiyonası’nda Japonya ile karşı karşıya gelen İran kadın milli takımından. Maçın tamamı şuradan izlenebilir.
Branşlar farklı olsa da 1960’lı ve 2000’li yıllara ait İranlı kadın sporcular karşılaştırması doğru.
*Kısaca salon futbolu. Futsal kelimesi temel olarak kapalı alan futbolu anlamına gelen Portekizce Futbol De Salao veya İspanyolca Futbol De Sala kelimelerinden gelir.
Fotoğraf karşılaştırması doğru
Son olarak Bağdat Caddesi Forumu adlı Facebook sayfasında Şubat 2019’da paylaşılan bir görsel yaklaşık 900 kişi tarafından beğenildi ve bin 257 kez paylaşıldı.
İddiadaki görselde yer alan kişiler, meslekleri ve tarihler doğru. Soldaki fotoğraf 1976-1978 yılları arasında Kadın İşleri Bakanlığı (Minister of Women’s Affairs) yapmış olan Mehnaz Efhemi (Mahnaz Afkhami)’ye ait. 1 Nisan 1979’da gerçekleşen İran İslam Devrimi’nden önce 2 yıl boyunca Kadın İşleri Bakanlığı yapan Efhemi aynı zamanda pek çok sivil toplum örgütünün kurucusu bir kadın hakları aktivisti. Kabineye katılması ve 1976’da yeni kurulan Kadın İşleri Bakanlığı’nı üstlenmesi istenen Efhemi bu statüde görev alan dünyadaki ilk müslüman kadın olarak tarihe geçti. Ayrıca İslam Devrimi’nden önce İran’da bakanlık görevini yürüten iki kadından biri oldu.
Mehnaz Efhemi’nin iddiaya konu olan görseldeki fotoğrafı “Architects of Peace” projesi için fotoğrafçı Michael Collopy tarafından çekilmiş. İçerisinde Joan Baez, Dalai Lama gibi isimlerin de yer aldığı projede hayatını dünya barışının inşasına adamış kişilerin biyografileri ve bu konudaki katkıları yer alıyor.
Sağdaki fotoğraf ise iddiada belirtildiği gibi 2009 ile 2013 yılları arasında Sağlık ve Tıbbi Eğitim Bakanı olarak görev yapan ve İran İslam Cumhuriyeti tarihinde (1979-günümüz) bakanlık mertebesinde görev almışilk kadınolan Merziye Vahid Destcerdi (Marzieh Vahid-Dastjerdi)’ye ait. 3 Eylül 2009’da 175 kabul, 82 red ve 29 çekimser oyla bakan seçilen Destcerdi aynı zamanda Tahran Tıp Bilimleri Üniversitesi Doğum ve Jinekoloji Bölümü profesörlerinden.
İddiada yer alan fotoğrafın orijinaline ulaşılamasa da benzer bir açıdan çekilmiş başka fotoğraflara ulaşmak mümkün.
Kısa bilgi: İran siyasi tarihinde bugüne kadar bakan statüsünde görev alan 3 kadın oldu. Bunlardan ikisi 1979 İslam Devrimi’nden önce eğitim bakanı olarak görev yapan Farrokhroo Parsa ile Kadın İşleri Bakanı olarak görev yapan Mehnaz Efhemi. İslam Devrimi’nden bugüne kadar ise yalnızca bir kadın, Sağlık ve Tıbbi Eğitim Bakanı Merziye Vahid Destcerdi, bakan olarak görev yaptı. Bununla birlikte Cumhurbaşkanı Ruhani’nin de dahil olduğu 32 kişilik kabinde şu an 2 kadın görev yapıyor. Bunlar; Hukuki İşlerden Sorumlu Cumhurbaşkanı Yardımcısı Laaya Joneidi ile Kadın ve Aile İşlerinden Sorumlu Cumhurbaşkanı Yardımcısı Ma’soumeh Ebtekar.
