Rusya’nın Ukrayna'ya yönelik bir askeri harekat başlatması, İstanbul ve Çanakkale boğazlarından geçişi düzenleyen Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ni yeniden gündeme getirdi.
Ukrayna’nın Ankara Büyükelçisi Vasyl Bodnar, Reuters’e Karadeniz’de kendi kıyılarındaki Rus savaş gemilerini tehdit olarak gördüklerini, ülkelerini işgal durumunda Türkiye’den boğazları Rus gemilerine kapatmayı talep edeceklerini söyledi.
Şubat başlarında Rus savaş gemilerinin Ukrayna suları yakınlarında donanma tatbikatına katılmak üzere Çanakkale ve İstanbul Boğazı’ndan Karadeniz’e geçtiği biliniyor.
İstanbul Boğazı’nın coğrafi konumu nedeniyle boğazlardan geçiş konusu uluslararası düzenlemelere konu oluyor. Bu nedenle Montrö geçmişte olduğu gibi günümüzde de önemini koruyor.
Montrö nedir ve askeri gemi geçişine dair neler söylüyor?
Montrö sözleşmesi, dünyanın en önemli deniz yollarından Marmara ve Çanakkale boğazlarını kapsayan geçişleri düzenliyor. Sözleşme 1936 yılında imzalandı. Boğazların statüsünü, ticaret ve savaş gemilerinin geçiş ilkelerini belirleyen sözleşmeye göre Türkiye, boğazlar üzerinde tam yetkiye sahip. Türkiye sözleşmenin verdiği yetkiyle Çanakkale Boğazı ve Marmara Denizi’ndeki geçişleri düzenleyerek, Karadeniz’e kıyısı olmayan ülkelere ait savaş gemilerinin geçişini sınırlayabiliyor. Türkiye boğazlarda asker konuşlandırma hakkına da sahip.
Türkiye’nin Montrö ile birlikte en önemli sorumluluğu, kendi güvenliğinin yanı sıra, Karadeniz’e kıyı devletlerin ve uluslararası güvenliği sağlamak. Karadeniz’in bir çatışma alanı olmasının engellenmesinde sözleşme önemli bir yerde. Çatışmanın tarafları Ukrayna ve Rusya’nın Karadeniz’e kıyısı var.
Sözleşme maddeleri ne diyor?
Sözleşmeye göre boğazlardan geçiş rejimi, barış zamanı, Türkiye’nin tarafsız olduğu savaş zamanı, Türkiye’nin taraf olduğu savaş zamanı ve Türkiye’nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidine maruz saydığı durumlara göre düzenlenmiş.
Sözleşmenin 10. maddesinden 18. maddesine kadar barış zamanında savaş gemilerinin geçişi düzenleniyor. Barış zamanında kıyıdaş olsun ya da olmasın bir gün içinde boğazlardan geçecek savaş gemilerinin toplam ağırlığı 15 bin tonu geçemiyor. Karadeniz’e kıyıdaş ülkeler ise aynı anda Karadeniz’de toplam 45 bin tondan daha yüksek tonajda savaş gemisi bulunduramıyor. Ayrıca sözleşmeye göre Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkelere ait gemiler, amaçları fark etmeksizin, Karadeniz’de 21 gün kalabiliyor. Ayrıca boğazlara gemi göndermek isteyen ülkeler Türkiye’ye bildirimde bulunmak zorunda. Bu bildirimi Karadenize kıyısı olmayan ülkeler 15 gün önceden, Karadeniz ülkeleri ise sekiz gün önceden yapmak zorunda.
Savaş zamanı hükümleri ise 19. maddede yer alıyor. Buna göre Türkiye savaşan devlet değilse, savaş gemilerinin boğazlardan tam bir geçiş ve gidiş geliş özgürlüğünden yararlanacağı, ancak bizzat savaşan devletlerin savaş gemilerinin geçmesinin yasak olacağı aktarılıyor. 20. maddeye göre Türkiye tarafsa savaş gemilerinin geçişi konusunda Türkiye hükümetinin istediği gibi davranabileceği aktarılıyor. Savaşan ülkelerin savaş gemilerinin ülkelerine geri dönmek için boğazlardan geçmesi ise serbest (Madde 19).
Öte yandan Türkiye kendini “pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayarsa” 21. madde hükümleri geçerli. Buna göre Türkiye taraflı ya da tarafsız olsun, Karadeniz’e kıyıdaş olan ve olmayan yabancı devletlere ait savaş gemilerinin geçişi ile ilgili istediği gibi davranabileceği belirtiliyor.
Hukukçu, diplomat Rıza Türmen de Ukrayna'nın Türkiye'den Boğazları Rus savaş gemilerine kapatmasını istemesinin 19. maddeden kaynaklandığını aktardı. Türmen, Rusya'nın da Ukrayna krizi sırasında boğazların Rus savaş gemilerine kapatılmasını önlemek için 19. maddedeki istisnaya sığınabileceğini aktardı. Yani Rusya, savaş gemilerinin üstlerine döneceklerini ileri sürebilir.
Türkiye’nin duruşu
Milli Savunma Bakanı Hulusi Akar, 20 Şubat tarihinde Brüksel’de şu açıklamayı yapmıştı: “Karadeniz'e kıyısı olan ülkelerin rahat, güven ve refah içinde yaşaması bizim en samimi dileğimiz. Bu manada Montrö Sözleşmesi’nin önemli olduğunu, buna gerekli desteğin sağlanması gerektiğini, Montrö Sözleşmesi’nin sağladığı düzenin bütün taraflar için yararlı olduğunu burada da ifade etme fırsatımız oldu.”
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu 25 Şubat tarihinde yaptığı açıklamada savaş halini hukuken kabul ettiklerinde süreci başlatacaklarını ve gelişmelere göre savaş gemilerinin geçişini sınırlandırabileceklerini söyledi. Ayrıca Çavuşoğlu Montrö sözleşmesindeki istisnaya değinerek, savaşan tarafların gemilerinin kendi üslerine dönme talebi olursa buna izin verileceğini de ekledi.
Çavuşoğlu, 27 Şubat tarihinde yaptığı açıklamada çatışmanın savaşa dönüştüğünü, Montrö sözleşmesini tüm taraflar için uygulanacağını açıkladı. Bakan, kıyıdaş olsun olmasın ülkeleri boğazlardan savaş gemisi geçirmemeleri konusunda uyardıklarını da ekledi.
NATO üyesi olarak Türkiye, NATO ve Rusya arasında bir denge politikası izlemişti. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in Ukrayna’nın doğusunda tek taraflı bağımsızlıklarını ilan eden Donetsk ve Luhansk Halk Cumhuriyetlerini tanıdığını açıklaması üzerine, Türkiye Dışişleri Bakanlığı “kararın kabul edilemez olduğunu” söylemişti.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da Afrika ziyareti dönüşü, Rusya veya Ukrayna’dan yana bir tercih yapmak istemediklerini açıklamıştı. Erdoğan 24 Şubat'ta yaptığı açıklamada ise askeri operasyonun kabul edilemez olduğunu söyledi.
Ayrıca tarihten bir not olarak, sözleşme II. Dünya Savaşı sırasında da Türkiye’nin tarafsız kalabilmesini sağlamış, Sovyetler Birliği’nin de o dönem değişiklik talebinde bulunmasına yol açmıştı.
Montrö Boğazlar sözleşmesi daha önce Kanal İstanbul tartışmalarıyla da gündeme gelmişti.
