Kabarık faturalar, sanayide elektrik kesintileri, benzin istasyonlarında araç kuyrukları… 2022 yılının ilk aylarının gündemi, neredeyse tüm dünyayı etkileyen bir enerji krizi. Artan doğalgaz, elektrik ve petrol fiyatları, hem evsel tüketim, hem de sanayiyi etkiliyor.
24 Şubat 2022 tarihinde dünya, tüm bu manzarayı daha da kötüleştirmesi beklenen Rusya Ukrayna çatışmasına uyandı. Zaten neredeyse tüm Avrupa ülkelerinde ve Türkiye'de baş edilmesi güç olan enerji faturaları sorunu, sıcak çatışmayla birlikte daha da büyük bir kaygıyı getirdi. Petrol ve doğalgaz fiyatları çatışmadan doğrudan etkileniyor.
Biraz başa gidelim. 2022’nin başında, İran’ın arıza gerekçesiyle gaz sevkiyatını durdurmasıyla, Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ) ülke genelinde organize sanayi bölgelerinde (OSB) üç günlük elektrik kesintisi uygulanacağını açıklamıştı.
Yeni yıl zamlarıyla birlikte artan elektrik faturaları daha da sık konuşulmaya başladı. İşletmeler dükkanlarına gelen elektrik faturalarını camlarına asarak vatandaşla paylaşıyor. CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu zamlar geri çekilene dek elektrik faturalarını ödemeyeceğini söylemişti. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve hükümet yetkilileri ise, hemen her gün elektrik fiyatlandırmalarıyla ilgili yeni açıklamalar yapıyor. Bu açıklamaların ortak noktası, artan fiyatlardan tamamen küresel trendlerin sorumlu olduğu. Peki burada bize has hiçbir sorun yok mu? Küresel enerji krizinden, her ülkenin vatandaşları eşit mi etkileniyor?
2020 enerji tüketimi: II. Dünya Savaşı’ndan sonraki en dramatik düşüş
Küresel ölçekte enerji piyasası üstünde dramatik etkiler yaratan, Covid-19 pandemisiydi. Dünyada birincil enerji tüketimi 2020 yılında yüzde 4,5 düştü. Bu, 1945 yani II. Dünya Savaşı’nın sona ermesinden sonraki en dramatik düşüştü.
Birincil enerji tüketimi, belli bir yerdeki toplam enerji talebi anlamına geliyor. Enerjide birincil kaynaklar arasında en yaygın olanlar kömür, petrol, doğalgaz gibi fosil kaynaklar, hidroelektrik, rüzgar ve güneş gibi yenilenebilir kaynaklar ile nükleer.
Bu kaynaklardan özellikle doğalgaz ve kömür, düşen talep ve daralan arzdan doğrudan etkilendi. Tüketimdeki düşüşün neredeyse dörtte üçü, tek başına petrolde yaşandı. Kapanma ve karantina önlemleri, ulaşım ve turizm gibi sektörlerin sekteye uğraması, enerji tüketimini dramatik şekilde düşürdü. Ardından Covid-19 aşılarının bulunması ve salgın önlemlerinin gevşetilmesi ile, ertelenen talep yığılmış halde geri döndü.
Fakat arz kaynakları, hızla artan talebe yetişemedi. Dahası bu kış, kuzey yarıküre çetin bir kış geçirdi. Bu dengesizlik, her ülkeyi mevcut enerji politikalarına göre farklı etkiledi. Isınma, elektrik ve akaryakıtta farklı derecelerde dışa bağımlı olan ya da olmayan ülkeler, krizi başka başka şekillerde yaşadı.
Bağımlılık pek çok ülkeyi olumsuz etkiliyor
Enerji meselesiyle ilgili ilk başlık doğalgaz. Doğalgaz, ısınma ve elektrik üretiminde kömürden daha temiz ve petrole göre de daha ucuz bir alternatif. Uluslararası Enerji Ajansı’nın (International Energy Agency - IEA) 2021 raporuna göre, küresel elektrik üretiminin yaklaşık dörtte biri doğalgazdan sağlanıyor.
Küresel enerji piyasasında doğalgaz üretiminde lider ülke ABD. En fazla doğalgaz rezervine sahip olanlarsa Rusya ve İran. Doğalgaz rezervi ya da üretimi olmadığı için doğalgaz ithal eden ülkelerin başında Çin, Japonya ve Almanya geliyor. Türkiye yedinci sırada.
Doğalgazda dışa bağımlılığın etkisi büyük. Rusya, İran gibi ülkelere bağımlılık, Avrupa Birliği (AB) ülkeleri başta olmak üzere pek çok ülkeyi endişelendiriyor. Çünkü bu ülkeler doğalgazda net ithalatçı. AB'nin doğalgazının yüzde 41’ini Rusya'dan temin ettiği biliniyor. Dahası doğalgaz akışının yaklaşık üçte biri Ukrayna üzerinden sevk ediliyor. Almanya’nın Federal Ekonomi ve İhracat Kontrol Ofisi (BAFA) Ocak ve Ekim 2021 döneminde 119 milyar metreküp doğalgaz ithal ettiğini açıklamıştı.
Bu yüzden Rusya ve Ukrayna arasındaki sıcak çatışma da enerji fiyatlarını strese sokuyor. Kriz öncesi zaten enerji için yüksek fiyatlar ödeyen ülkelerin, ateşkesin sağlanmaması halinde büyük bedeller ödeyeceği aşikar. Benchmark Hollanda verilerine göre, doğalgaz vadeli işlemleri üst üste dört günlük yükselişle, 2005'ten bu yana en yüksek seviye olan yüzde 62'ye kadar vardı.
Türkiye doğalgazının yüzde 99’u ithal
Türkiye birincil enerjide yüzde 70 dışa bağımlı bir ülke. Doğalgazda da ithalatçı ülke ve yüzde 99 dışa bağımlı. Doğalgaz, Türkiye’nin toplam nihai enerji tüketiminde petrolün ardından ikinci sırada. Akdeniz’de ve Karadeniz’deki gaz arama çalışmaları, Türkiye’nin dışa bağımlılığını şimdilik değiştirmiyor.
2020 yılı tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de ertelenmiş enerji talebinin yığıldığı yıldı. Yılın ilk üç çeyreğinde önceki yılın aynı dönemlerine göre üçte bir artış yaşanmış. Ancak Türkiye’de enerji talebi büyürken, döviz kuru da arttı. Haliyle ithal edilen doğalgazın maliyetinde önemli bir artış yaşandı.
Enerji Piyasaları Denetleme Kurulu’nun (EPDK) doğalgaz piyasası raporuna göre, Türkiye 2020 yılında toplam 48 milyar metreküp doğalgaz ithal etti. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası’nın (TSKB), Boru Hatları İle Petrol Taşıma Anonim Şirketi’nin (BOTAŞ) Aralık 2020 ve Kasım 2021’den derlediği verilere göre, bu dönemde Türkiye’nin ithal ettiği boru hattı gazının fiyatı dolar cinsinden yüzde 60 artmış. Aynı dönemde Türk Lirası dolar karşısında yüzde 25 değer kaybetmiş (sf. 2).
TSKB raporuna göre, konut grubunda Ocak ve Kasım 2021 döneminde Türk Lirası cinsinden doğalgaz satış fiyatı yüzde 17,7 artmış. Bu oran, sanayi grubunda yüzde 147,5, santrallarda yüzde 182,9 olmuş.
2021’de 80 metreküp doğalgaz 154 TL, 2022 yılındaki zamla 216 TL
Türkiye Doğalgaz Dağıtıcıları Birliği’nin (GAZ-BİR) doğalgaz dağıtım sektör raporuna göre, 2020 yılında toplam 47,7 milyar metreküp doğalgaz tüketilmiş. Bu tüketimin 15,4 milyar metreküpü konutta, 12,7 milyar metreküpü sanayide ve 13,6 milyar metreküpü santral tüketiminde kullanılmış. Türkiye’de 2020 yılı itibariyle nüfusun yüzde 66’sı doğalgaz kullanıyor. Türkiye, Avrupa'da doğalgaz aboneliği sayısında üçüncü ülke konumunda.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) üzerinden 30 Eylül 2021 itibariyle Ocak ve Haziran dönemlerini kapsayan konut ve sanayide elektrik ve doğalgaz fiyatlarındaki artışı görebiliyoruz. 2021 yılı birinci dönem fiyatlarına göre, tüketiciler sanayide bir metreküp doğalgaz için 182,1 kuruş ödüyordu. Bu fiyat bir önceki döneme göre yüzde 3,8 artmış. Konutta ise bir metreküp doğalgaza 192,3 kuruş ödeniyordu. Bu fiyat da önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 5,3 artmış. Asıl yükseliş buradan sonra başladı.
Doğalgazda Temmuz ayında konutta yüzde 12, sanayide yüzde 20 zam uygulanmıştı. 192 kuruş, 215 kuruşa çıkmıştı. Konutta bu zam Ocak 2022’ye kadar sabit kaldı. Ocak 2022’deki zam ise konutta yüzde 25, sanayide yüzde 50 olarak faturalara yansıdı. 215 kuruş, 269 kuruş oldu.
GAZ-BİR raporunda, 2020 yılında Türkiye genelinde konutlarda hane başı yıllık ortalama tüketim 964 metreküp diye hesaplanmış. Aylık tüketim ortalama 80,3 metreküp. Ortalama tüketim verisini dikkate aldığımızda 2021 yılının ilk döneminde aylık 80 metreküp doğalgaza 154 TL ödenirken, 2022 yılında yapılan zamla birlikte aynı miktara ödenen fiyat 216 TL oldu.
Türkiye elektrik üretiminde dışa bağımlı
Enerji krizinin bir diğer boyutu elektrik üretimi. Hem Avrupa’da hem Türkiye’de artan elektrik faturaları gündemden düşmüyor. 2022’nin en çok konuşulan zamları, kademeli olarak yüzde 50 ve yüzde 125 arasında değişen elektrik zamları idi.
Türkiye elektrik üretiminde de dışa bağımlı. Brüt elektrik üretiminde birincil kaynakları arasında kömür, linyit, doğalgaz gibi kaynaklar var. Bu kaynaklarla termik santrallar ile çevrim santralları çalışıyor. Enerji üretiminde bu kaynakları, hidroelektrik santralları ile güneş, rüzgar ve jeotermal enerjiden elde edilen elektrik izliyor.
Birincil enerji kaynaklarında ilk sırada yüzde 49 ile doğalgaz var. Onu taşkömürü ve linyit izliyor. EPDK’nın verilerine göre, 2020 yılında 48 milyon 125 bin standart metreküp doğalgaz ithal edilmiş. Doğalgaz ithalatı 2019 yılına göre yüzde 6,45 artmış. Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) Kasım 2021 verilerinde taşkömürü ithalatı 2 milyon 872 bin ton. Aynı ay taşkömürü üretimi ise 118 bin 473 ton. Türkiye kömür rezervi fazla olan bir ülke olsa da, rezervin büyük kısmının ısıl değeri elektrik üretimi için uygun değil.
Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ) verilerine göre, Türkiye’de 2020’de 306,1 milyar kilovatsaat elektrik tüketilirken, 2021 yılında yaklaşık 329,6 milyar kilovatsaat elektrik tüketilmiş. Tüketim bir önceki yıla göre yüzde 7,68 artmış. Türkiye’nin 2021 yılındaki elektrik üretimi ise 331,5 milyar kilovatsaat.
Enerji faturaları birçok ülkede sübvanse ediliyor
Elektrik üretimi için kullanılan olan doğalgaz ve kömür gibi kaynaklar çoğunlukla ithal olunca, dövizin artmasıyla bunlara ödenen fiyatlar da artıyor.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın iddiasına göre, Türkiye’de doğalgaz ve elektrik faturalarında belli bir oranda sübvansiyon uygulanıyor. Erdoğan, bu uygulamanın doğalgazda yüzde 75, elektrik faturalarında ise yüzde 50 olduğunu söylemişti. 2021 yılında enerji faturalarının 165 milyar lirasını devletin karşıladığı belirtilmişti. Ancak herhangi bir resmi kaynakta bu uygulamanın oranlarına ulaşılamıyor.
Avrupa’da da faturalar konusunda vatandaşa uygulanan benzer destekler var. Hollanda hanelerdeki enerji vergilerini düşürürken, Norveç elektrik faturalarının yüzde 55’ini ödüyor. Kıbrıs ve Çekya gibi ülkelerde faturalarda ya KDV uygulanmıyor ya da azaltılıyor.
Fakat Türkiye’de sübvansiyonlara rağmen 2022 yılındaki faturalarda belirgin artışlar var. Asıl tartışma da burada başlıyor.
Dosyanın ikinci bölümünde, elektrik faturalarının detaylarının yanı sıra, petrol ve yenilenebilir enerjinin durumuna da bakacağız.
