Covid-19 tedavisinde denenen ilaç ve aşı çalışmaları ne durumda?

En güncel gelişmeler:

• Pfizer'ın geliştirdiği ilaç adayı, klinik araştırma sonuçlarına göre yetişkinlerde hastaneye yatış veya ölüm riskini yüzde 89 oranında azaltıyor.
• Britanya, Merck'in geliştirdiği Molnupiravire ilacına acil kullanım izni veren ilk ülke oldu. (4 Kasım 2021)
• Alman menşeili CureVac, geliştirdiği birinci nesil Covid-19 aşı adayından vazgeçeceğini ve yerine gelişmiş mRNA aşı teknolojisi geliştirmek için GSK ile işbirliğine odaklanacağını söyledi. (12 Ekim 2021)
• İlaç şirketi Merck, uzun zamandır üzerinde çalıştığı Covid-19 antiviralinin üçüncü faz klinik çalışmasının etkinlik sonuçlarını açıkladı. Buna göre antiviral, erken başlandığında hastaneye yatış ve ölüm oranını yüzde 50 azaltıyor. (1 Ekim 2021)
• Fransız şirket ​​Sanofi kendi mRNA Covid-19 aşısından vazgeçti. Şirket, GlaxoSmithKline ile birlikte protein bazlı başka bir aşı adayına odaklanacak. (28 Eylül 2021)
•  Pfizer, 5 ila 11 yaş arası çocuklar için daha düşük doz Covid-19 aşısının güvenli ve etkili olduğunu söyledi. (20 Eylül 2021)
• Dünya Sağlık Örgütü Sputnik V Covid-19 aşısının onay sürecini askıya aldı. (20 Eylül 2021)
• ABD Gıda ve İlaç Dairesi, Pfizer/BioNTech tarafından geliştirilen Covid-19 aşısına tam kullanım onayı verdi. (23 Ağustos 2021)

Covid-19, Aralık ayından beri hayatımızda. Salgının gündelik yaşamımızdaki derin etkilerinin ortadan kalkması, yani olağan yaşantımıza dönebilmek ise sosyal mesafeyi koruyabilmek ve bulaşı önleyecek önlemlere dikkat etmeye devam etmekten geçiyor. Ancak tüm dünyanın merakla beklediği ve umut bağladığı bir mesele daha var: Salgını durdurabilecek yani virüsü yenebilecek bir aşı ya da ilacın geliştirilebilmesi. 

İlginizi çekebilir: Aşı ve ilaçlar nasıl geliştiriliyor?

Hastalığın tedavisinde etkili olabileceği düşüncesiyle kullanılan bazı ilaçlar olduğu biliniyor. Bu ilaçların tamamı, daha önce başka hastalıkların tedavisinde kullanılıyordu; klinik araştırmalarda Covid-19 üzerinde de etkili oldukları görüldü. Tabii bir de aşı çalışmalarına bakmak gerek. Pek çok ülkede eşzamanlı olarak birçok çalışma devam ediyor. Hatta artık son günlerde aşıyı bulduğunu söyleyen ülkelerin açıklamalarına da rastlıyoruz. Ancak halen Covid-19’u tedavi edebilecek kesinleşmiş bir ilaç ya da önleyebilecek bir aşı yok. 

Peki, Covid-19 tedavisinde denenen ilaç ve aşıların güncel durumları ne?

Covid-19 tedavisinde denenen ilaçlar

Covid-19’un tedavisi için denenen ilaçlar genel hatlarıyla birkaç şekilde kategorilendirilebilir. Bunlardan biri virüsün çoğalma (reprodüksiyon) gelişme yeteneğini doğrudan etkilemesi hedeflenen antiviral ilaçlar. Bir diğer grup, bağışıklık sistemine yönelik ilaçlar ile antimalaryal (sıtma tedavisinde kullanılan) ilaçlar. Bu ilaçların geçtiği aşamalar ise, bir ilacın sıfırdan keşfedilmesi kadar meşakkatli olmasa da, kolay da görünmüyor. 

Denendiği bilinen 554 tedavi araştırması var. Bunların büyük bir bölümü ise ilaçlar. Bu arada şu anda Dünya Sağlık Örgütü Dayanışma Denemelerinde Remdesivir kullanıyor. Listedeki tireden önceki isim ilacın adını, sonraki kısım ise geliştiren firma ya da kurumları gösteriyor. 

• Remdesivir - Gilead Sciences: Remdesivir aslında ebola ilacı olarak geliştirildi. Yapılan klinik çalışmalarda hasta iyileşmesi gözlemlenen ilk antiviral olduğu belirtiliyor. Faz III çalışmaları devam ediyor. Şu anda Çin’de ve Fransa’da ücretsiz olarak tedarik edilen remdesivir deneniyor. Ayrıca DSÖ’nün denediği Dayanışma Klinik Denemeleri’nde yer alıyor. Temmuz ayında yayınlanan geriye dönük veriler, ilacın ölüm oranını azaltabileceğini gösteriyor. Umut vaat eden klinik çalışmalarına karşın Dünya Sağlık Örgütü, ABD Başkanı Donald Trump'ın da koronavirüs tedavisinde kullandığı Remdesivir adlı ilacının Covid-19 tedavisinde iyileşme ihtimaline veya hastanede kalma süresine bir etkisinin olmadığını açıkladı. İlk etapta ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından sadece Acil Kullanım İzni (EUA) verilen ilaç, 22 Ekim 2020'de ABD Gıda ve İlaç Dairesi tarafından kullanım izni aldı ve böylece Amerika'da onaylanmış ilk ilaç oldu.

• Hidroksiklorokin: FDA, hidroksiklorokine acil kullanım izni vermişti ancak bu izin 15 Haziran’da iptal edildi. Ayrıca DSÖ’nün yürüttüğü Dayanışma Denemelerinden de çıkartıldı. 23 Temmuz’da yayınlanan sonuç çalışmasında hastaneye yatırılan hastalar arasında, hidroksiklorokinin tek başına veya azitromisin ile kullanımı, standart bakıma kıyasla 15 günde hastaların klinik durumunda bir iyileşme göstermedi. Türkiye’de de Covid-19 hastalarında sıtma ilacı kullanılıyor. Ancak KLİMİK Derneği ve Türkiye Tabipler Birliği ayaktan veya yatan, hafif/orta/ağır seyirli Covid-19 olgularının tedavisinde hidroksiklorokinin etkili olmadığı ve ilacın kullanılmaması gerektiği görüşünde.

• Favipiravir: Aslında influenza ilacı olan Favipiravir’in Covid-19 için faz III çalışmaları bitmiş. Faz III sonuçları, favipiravir tedavi kolundaki hastaların yüzde 69,8'inin ve kontrol kolundaki katılımcıların yüzde 44,9'unun dördüncü günde klinik iyileşmeye başladığını gösteriyor. Şu anda faz IV aşamasında. Türkiye’nin de kullandığı bir ilaç. KLİMİK Derneği ve Türkiye Tabipler Birliği de ilacın özellikle pnömonili ve/veya riskli Covid-19 olgularının tedavisinde kullanılabileceği bilgisini paylaşıyor.

• Tocilizumab (Actemra): Şu anda faz IV’te olduğu görülüyor. Yapılan faz III çalışması, zatürreli hastalarda klinik iyileşme ya da ölüm oranında azalma gibi beklentileri karşılamadı. Randomize bir çalışmada ise, gerçek ilaç verilen hastalarla plasebo verilenler arasında belirgin bir fark gözlenemedi. Ancak Tocilizumab ile tedavi edilen hastalarda taburcu olma süresinde olumlu bir gelişim vardı. Çalışmada herhangi bir olumsuz güvenlik engeline rastlanmadı.

• Klorokin: Hidroksiklorokin gibi klorokin de DSÖ ve FDA’nın deneme araştırmalarından çıkarıldı. Ancak şu anda faz IV aşamasında.

• MK-4482 - Grip: Bu yaz ilaç üzerinde klinik deneyler yürüten Merck, Eylül ayında büyük bir faz III denemesi başlatacağını duyurdu.

• Rekombinant ACE-2: Nisan ayında yayınlanan çalışma, ACE2'nin erken aşamada SARS-CoV-2 enfeksiyonunu önemli ölçüde engelleyebileceğini gösteriyor. Faz I aşamasında olan ilaç, henüz hayvanlarda ve insanlarda denenmeye başlanmadı.

• Ivermektin: Ivermektin aslında evcil hayvanlar için geliştirilmiş olan bir parazit ilacı. Nisan ayında Avustralyalı araştırmacılar, ilacın koronavirüs enfeksiyonunu da engellediğini bildirdi. Ancak etki eden dozaj insanlarda tehlikeli yan etkilere neden olabilecek kadar yüksekti. FDA ve Türk Veteriner Hekimler Birliği, Covid-19'u tedavi etmek veya önlemek için evcil hayvan ilaçları almanın, tehlikeli olacağını söyledi. Yine de Singapur'da, insanların enfekte olmasını engelleyip engelleyemeyeceğini görmek için 5 bin kişilik bir deneme yürütülüyor.

• Lopinavir / Ritonavir: HIV’e karşı geliştirilmiş bir ilaç. Laboratuvar deneyleri, ilacın yeni koronavirüsün çoğalmasını durduğunu gösterdi. Ancak hastalar üzerinde yürütülen klinik denemeler hayal kırıklığı yarattı. DSÖ, 4 Temmuz’da lopinavir / ritonavir tedavi kollarını Dayanışma Denemelerinde durdurdu. Şimdiye kadar Covid-19 hastalarında yapılan çalışmalar sonuçsuz kaldı. Umut vaat etmiyor. KLİMİK Derneği bu konuda diğer ilaçların olası yan etkiler nedeniyle kullanılamadığı orta ağır seyirli Covid-19 geçirmekte olan gebe hastalarda bir seçenek olabileceğini belirtiyor.

Covid-19 tedavisi için geliştirilen aday aşılar

Normalde aşılar, epey zor ve uzun aşamalardan geçerek uygulanabilir hale geliyor. Ancak Covid-19 salgını farklı bir süreç ve birkaç ayda klinik araştırma kısmına geçildiği görülüyor. Bunun en önemli sebeplerinden biri, koronavirüs ailesinden tanınan SARS ve MERS gibi hastalıklarla ilgili daha önce çalışmalar. 19 Ekim 2020 itibariyle üzerinde çalışılan 198 aday aşı olduğu biliniyor. Bu aşılardan 44'ü klinik araştırma aşamasında. 

• AstraZeneca - ChAdOx1 - Britanya – Oxford Üniversitesi: AstraZeneca’nın I ve II. faz çalışmaları sonucunda aşı geliştiricileri herhangi bir ciddi yan etki tespit etmedi. Aşının, yeni koronavirüse karşı antikor ürettiği görüldü. Aşının III. faz kapsamındaki çift-kör deneyleri gönüllülerde denenmeye başladı. Britanya ve Hindistan'da ikinci ve üçüncü faz denemelerinin yanı sıra Brezilya, Güney Afrika ve Amerika Birleşik Devletleri'nde faz 3 denemeleri devam ediyordu. 6 Eylül'de bir gönüllüde enflamasyon geliştiği için aşının küresel denemelerini durduruldu. 12 Eylül’de denemelere kısmen devam etme kararı alındı. 23 Kasım 2020'de yayınlanan araştırma sonuçlarına göre, aday aşı koronavirüse karşı yüzde 70 koruma geliştirdi. Britanya, 30 Aralık 2020'de aday aşıya acil kullanım izni verdi. İlk aşılanmanın 2021'in başında olacağı belirtiliyor. Ardından Hindistan ve Arjantin aşının kullanımını onayladı. İsviçre ise AstraZeneca'nın Covid-19 aşısı için onay vermediğini açıkladı. Sebep olarak aşının yaşlılar üzerindeki etkinliğine ilişkin verilerin net olmaması sunuluyor. 26 Şubat 2021'de, Kanada hükümeti aşıya kullanım onayı verdiğini duyurdu. 14 Mart 2021 itibariyle, aralarında Almanya, Fransa, İtalya, İspanya, Norveç, İzlanda, Danimarka, Hollanda, Bulgaristan, Tayland ve İrlanda'nın bulunduğu bazı ülkelerde, aşı uygulanması geçici bir süreyle askıya alındı. İngiltere dahil bir çok ülkede AstraZeneca aşısını kullanmaya devam ediyor ve aşının güvenlik sorunu olmadığını vurguluyor. Dünya Sağlık Örgütü de şu an için aşılamayı durdurmayı gerektiren bir veri bulunmadığını söylüyor. Danimarka, beklenmeyen kan pıhtılaşması vakaları nedeniyle aşı uygulamasını tamamen durduran ilk ülke oldu.

• CanSino Biologics - Çin – Biyoteknoloji Enstitüsü, Askeri Tıp Bilimleri Akademisi - CTII-nCoV: Çinli CanSino Biologics şirketi, ülkenin Askeri Tıp Bilimleri Akademisi'ndeki Biyoloji Enstitüsü ile ortaklaşa, Ad5 adlı bir adenovirüse dayalı bir aşı geliştirdi. Mayıs ayında, faz I güvenlik denemesinden olumlu sonuçlar yayınladılar ve Temmuz ayında faz II denemelerinde aşının Covid-19’a karşı bağışıklık tepkisi ürettiği görüldü. Aşı şu anda orduda sınırlı olarak kullanılıyor. Ayrıca Suudi Arabistan ve Pakistan’da denemelerin başlayacağı duyuruldu.

• CoronaVac-Sinovac: Çinli şirket Sinovac Biotech, 'inaktif virüs' tekniğine göre hazırlanan CoronaVac adlı bir aşıyı test ediyor. Aşının 9 Eylül’de yayınlanan faz I / II klinik denemelerinde koronavirüse karşı bağışıklık geliştirdiği gözlemlendi ve ciddi bir yan etki bildirilmedi. Sonuçlara göre, orta doz aşı faz III denemesine girmek için seçildi. Sinovac Brezilya'da ve Endonezya'da faz III denemelerini devam ettiriyor. Reuters, aşının Çin’de acil durumlarda kullanılmak için onaylandığını belirtiyor. Aşının faz III aşamasına Türkiye de dahil edildi ve aşının ilk dozu 16 Eylül'de Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde sağlık çalışanlarına yapıldı. Aşının Hacettepe, Kocaeli ve İstanbul Üniversitesinde devam eden denemelerine, Ankara Şehir Hastanesi de eklendi. Türkiye Tıbbi İlaç ve Cihazlar Kurumu 13 Ocak 2021'de aşıya acil kullanım izni verdi. İlk etapta sağlık çalışanları ve risk grubundaki kişilerin aşılanması planlanıyor. Çin, Sinovac tarafından geliştirilen CoronaVac aşısı için acil kullanım onayından sonra geniş kullanım onayını da verdi. Aşı artık yüksek risk grupları dışındaki kişilere de uygulanacak. Sinovac, Covid-19 aşısına ait üçüncü faz sonuçlarını da açıkladı. Buna göre aşının enfeksiyondan yüzde 50, tıbbi müdahaleden 83,7, ölüm ve ağır hastalıktan ise yüzde 100 koruduğu görülmüş. 3 Mart 2021'de Hacettepe Üniversitesi'nden yapılan açıklamada, CoronaVac aşısının Türkiye faz 3 sonuçlarına göre, aşının etkililiğinin yüzde 83,5 ve hastaneyee yatışı engelleme oranının ise yüzde 100 olduğu ifade edildi. Şili’de aşılanan kişilerden elde edilen gerçek hayat verilerine göre, CoronaVac aşısının ölümleri önlemede yüzde 80 etkili. Semptomları önlemede ise etki oranı yüzde 67. Dünya Sağlık Örgütü tarafından yayınlanan rapora göre, aşı koronavirüse yakalanma oranını yüzde 67, hastaneye yatış oranını yüzde 85, yoğun bakıma alınma oranını yüzde 89 ve ölüm oranını yüzde 80 azaltıyor.

• Wuhan - Biyolojik Ürünler Enstitüsü - Sinopharm: Bu aşı da 'inaktif virüs' tekniğine göre hazırlanıyor. Faz 1/2 denemeleri, aşının antikor ürettiğini ve bazı gönüllülerde yan etkiler yaşandığını gösterdi. Şirket, üçüncü faz çalışmalarını Peru, Fas ve Çin’de yürütüyor. Birleşik Arap Emirlikleri’nde Sinopharm tarafından geliştirilen aşı, sağlık çalışanlarında kullanılmak üzere acil durum onayı aldı. 30 Aralık 2020'de ayınlanan 3. faz ara sonuçlarına göre aday aşının etkinliği yüzde 79,34. Ayrıca, Çin 31 Aralık 2020 tarihi itibariyle Sinopharm aşının ülkedeki genel kullanımını onayladığını açıkladı. 7 Mayıs 2021'de, Dünya Sağlık Örgütü, Sinopharm tarafından üretilen Covid-19 aşısına acil kullanım onayı verdi.

• Inovio - INO-4800: DNA bazlı aşı üzerinde çalışıyorlar. Faz I çalışmalarının ara değerlendirmesinde yan etkiye rastlanmadı ve koronavirüse karşı bağışıklık oluştu. Faz I/II çalışmaları henüz sonuçlanmadı. Eş zamanlı olarak devam ediyor. Şirket 28 Eylül'de FDA'nın aday aşıyı, uygulama cihazıyla ilgili sorular nedeniyle beklemeye aldığını duyurdu. Ekim ayı içerisinde çalışmalar yeniden başladı ve ardından 16 Kasım'da Inovio II. faz çalışmalarına başladı.

• Gamaleya - Sputnik V: Rusya, 11 Ağustos’ta henüz III. faz denemeleri başlamayan yeni koronavirüs aşısını onayladığını duyurdu. Sputnik V’in faz I ve II aşamaları 1 Ağustos’ta tamamlandı. Mevcut klinik araştırmaların tek bir katılımcının bile aşı uygulandıktan sonra Covid-19 ile enfekte olmadığını gösterdiği söylendi. Aşı, Rus Sağlık Bakanlığından bir kayıt sertifikası aldı ve aşının III. faz, yani geniş katılımlı klinik denemelerinin 12 Ağustos’ta bazı Ortadoğu ve Latin Amerika ülkelerinde başlayacağı duyuruldu. Ancak bazı bilim insanları, aşının henüz büyük kitlelerde test edilmeden onaylanmasını tehlikeli buluyor. Putin, yakında toplu üretime başlamayı amaçladıkları aşının kendi kızına da yapıldığını söyledi. Rusya, faz III çalışmaları devam eden aday aşının Covid-19'a karşı yüzde 92 etkili olduğu açıkladı. 2 Şubat 2021'de Lancet'te yayınlanan geç aşama deneme sonuçları da Rusya tarafından geliştirilen Sputnik V Covid-19 aday aşısının hastalığa karşı koruyucu etkinliğinin yaklaşık yüzde 92 olduğunu gösterdi. 26 Nisan 2021'de Rusya ile Viscoran İlaç şirketinin Sputnik V aşısının Türkiye’de üretimi için anlaşmaya vardıkları belirtildi. 

• Moderna: Amerika Birleşik Devletleri'nde geliştirilen bu aşı, daha önceki aşılardan farklı olarak virüsün kendisinin değil, genetik materyalinin (RNA) vücuda enjekte edilerek bağışıklık oluşturmayı amaçlayan bir yöntemi kullanıyor. Moderna üçüncü faz çalışmalarına geçtiğini duyurdu. İki dozluk bir aşılama, primatlarda SARS-CoV-2 enfeksiyonuna karşı sağlam bir bağışıklık tepkisi ve koruma sağladı. (28 Temmuz) Şu anda şirket NIH ile patent sorunları yaşıyor. 16 Kasım 2020'de yayınlanan faz III çalışmalarının ara sonuçlarına göre, aday aşı yüzde 94'ten fazla etkili. ABD Gıda ve İlaç Dairesi, 18 Aralık 2020'de Moderna tarafından geliştirilen aday aşıya acil kullanım izni verdi. Kanada da Moderna'ya ait aşının onaylandığını açıkladı. Kanada 31 Ocak’a kadar Pfizer ve Moderna’dan 1,2 milyon doz almayı planlıyor. 31 Aralık 2020'de açıklanan faz 3 çalışma sonuçlarına göre aday aşı Covid-19 hastalığını önlemede yüzde 94,1 etkinlik gösterdi. 6 Ocak 2021'de aşının onaylanması için Avrupa İlaç Ajansı tavsiye kararı verdi. Ardından 8 Ocak 2021'de Britanya aşıya onay verdi ve böylede Britanya'da onaylanan üçüncü aşı oldu.

• BioNTech/Fosun Pharma/Pfizer: Mayıs ayında başlatılan faz I/II denemeleri sonucunda aşının antikor ürettiği gözlemlendi. Baş ağrısı gibi hafif yan etkiler dışında yan etki gözlemlenmedi. Şu anda Amerika Birleşik Devletleri, dahil üç ülkede 30 bin gönüllünün katıldığı bir faz 2/3 denemesi devam ediyor. 16 Eylül'de Pfizer, Faz III klinik denemede bazı katılımcılarının hafif ila orta dereceli yan etkiler yaşadığını söyledi. Firma 6 Ekim'de geliştirmekte oldukları potansiyel aşı için Avrupa İlaç Ajansı'na (EMA) ruhsat başvurusunda bulunulduğu duyurdu. EMA'nın aşı adaylarına ruhsat vermesi halinde şirketler, üretim aşamasına geçebilecek. Aday aşının klinik çalışmalarının yürütüldüğü yerler arasında Türkiye'den Sakarya ve Kocaeli Üniversitesi bulunuyor. 9 Kasım'da Pfizer tarafından yapılan açıklamaya göre, aday aşının yüzde 90'dan fazla etkili olduğu gözlemlendi. Aday aşının faz 3 insan deneyleri devam ederken ara deney sonuçlarının umut vaad ettiği söyleyenebilir. Britanya,  Pfizer / BioNTech ortaklığında geliştirilen aday aşıya kullanım izni verdiğini açıkladı. Böylece Britanya, Pfizer aşısını onaylayan ilk Avrupa ülkesi oldu. Britanya'dan sonra 12 Aralık'ta ABD Gıda ve İlaç Dairesi, Pfizer / BioNTech ortaklığında geliştirilen aday aşıya acil kullanım yetkisi (EUA) verdi. Bu aşı, Amerika Birleşik Devletleri'nde kullanım izni olan ilk Covid-19 aşısı oldu. 19 Aralık 2020 itibariyle aşı, İsviçre'de tam kullanım izni aldı. İsviçre'nin ardından bir başka onay haberi Kanada'dan da geldi. Dünya Sağlık Örgütü Pfizer/BioNTech aşısına acil kullanım onayı verdi. Covid-19 aday aşısı Dünya Sağlık Örgütü tarafından onaylanan ilk aşı oldu. Ardından aşının 12-15 yaş arasındaki çocuklarda kullanımı da ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından onaylandı.

• Vector Enstitüsü - EpiVacCorona: Rus biyolojik araştırma merkezi olan Vector, Temmuz 2020'de EpiVacCorona isimli aday aşı için bir Faz 1/2 denemelerine başladı. Faz 1/2 çalışmalarının sonuçları henüz yayınlamadı ve Faz 3 yani insan deneyleri başlamadı ancak 14 Ekim'de Vladimir Putin Rusya'nın EpiVacCorona'ya erken kullanım onayı verdiğini açıkladı. EpiVacCorona, Sputnik V aşısından sonra Rusya'da erken kullanım izni alan ikinci aşı oldu. Sputnik V aşısı gibi, EpiVacCorona da Faz 3 denemesinden önce onay aldı.

• Novavax - NVX-CoV2373: Ağustos ayında açıkladığı faz I verilerine göre aşı güven verici bir güvenlik profiline sahip ve aşı gönüllülerde tolere edilebildi. 24 Eylül 2020'de Novavax, NVX-CoV2373 isimli aday aşının yeni koronavirüsün önlenmesinde etkili olup olmadığını değerlendirmek için Birleşik Krallık'ta 18 ila 84 yaşları arasındaki 10 bin kadar gönüllü ile klinik deney başlatacağını açıkladı. 28 Ocak 2021 tarihinde Novavax'ın Britanya denemelerinde yüzde 89,3 etkinlik gösterdiği açıklandı. Mayıs 2021'de şirket, ABD'deki üçüncü faz denemesini 12 yaşından küçük gönüllüleri içerecek şekilde genişletti. Novavax'ın aşısı, alternatif dozların bağışıklığı ne kadar iyi artırabileceğini ölçen bir Oxford çalışmasında test edilen birkaç aşıdan biridir. Novavax ayrıca aşısının mevsimsel grip aşısı ile birlikte çalışabileceğini buldu. 14 Haziran'da Novavax aşının genel etkinliğini yüzde 90.4 olarak duyurdu.

• Zydus Cadila (ZyCoV- D): Hint menşeli bir marka. DNA bazlı bir aşı çalışıyorlar. Temmuz ayında klinik öncesi çalışmaları bitti ve insan üzerinde test edilmek üzere izin verildi. 6 Ağustos’ta ZyCoV-D'nin, sağlıklı deneklerde yürütülen faz I denemeleri tamamlandı ve faz II çalışmaları başladı.

• CureVac: Haziran ayında, şirketin RNA bazlı aşısının faz I denemeleri başladı ve Ağustos ayında ikinci faz denemelerine geçildi. Alman menşeli şirket Tesla ile işbirliği yapıyor. Aşı, birkaç açıdan umut vaat ediyor: İlk olarak derin dondurucu yerine buzdolabında stabil kalabiliyor ve ön çalışmalar, aşının düşük dozda etkinlik sağlayacağını ve maliyetini düşüreceğini öne sürdü. Aralık ayında CureVac, Almanya'da 36 bin 500 gönüllü ile üçüncü faz denemesi başlattı. Avrupa Birliği, üçüncü faz denemesinin olumlu sonuçlar vermesi durumunda onayı hızlandırmak amacıyla Şubat ayında bir incelemeye başladı. Bu arada CureVac, aşının seri üretimine hazırlandı. Şirket, Avrupa Birliği'ne 400 milyon doza kadar aşı sağlamak için bir anlaşma yaptı. 16 Haziran 2021'de CureVac hayal kırıklığı yaratan bir duyuru yaptı. Üçüncü faz denemelerinin bir ön analizi, sadece yüzde 47'lik bir etkinlik gösterdi. Şirket, yetkilendirme başvurusu planlarına devam edeceğini söyledi. CureVac ayrıca varyantlar için ikinci nesil bir versiyon üzerinde çalışıyor.

• Imperial College London: Imperial College London araştırmacıları, bağışıklık sistemini uyarmak için "kendi kendini çoğaltan" bir RNA aşısı geliştirdi. Hayvan deneylerinde aşının güvenli olduğu ve etkili bir bağışıklık tepkisi oluşturduğu gözlemlendi. Aşama 1/2 denemelerine 15 Haziran'da başladılar ve aşıyı VacEquity Global Health adlı yeni bir şirket aracılığıyla üretmek ve dağıtmak için Morningside Ventures ile ortaklık kurdular. Araştırmacılar, yıl sonuna kadar aşının etkili olup olmadığını öğrenmeyi bekliyorlar.

• AnGes, Osaka Üniversitesi ve Takara Bio: Japon biyoteknoloji şirketi AnGes’le ortaklaşa geliştirilen DNA tabanlı aşının, faz I/II denemeleri birlikte devam ediyor. Aday aşı Ağustos’tan bu yana gönüllüler üzerinde deneniyor. 

• Arcturus Therapeutics ve Duke-NUS Medical School: Amerika Birleşik Devletleri Kaliforniya merkezli Arcturus Therapeutics ve Singapur'daki Duke-NUS Medical School şirketleri bir mRNA aşısı üzerinde çalışıyor. Aday aşı çalışmasının hayvanlar üzerinden yapılan test sonuçları olumlu tamamlandı. Arcturus, Ağustos ayında Singapur Genel Hastanesi’nde faz I/II denemesi başlattı.

• Anhui Zhifei Longcom: Çinli şirket Anhui Zhifei Longcom ve Çin Tıp Bilimleri Akademisi, viral proteinler ve bağışıklık sistemini uyaran bir adjuvan kombinasyonu olan bir aşı için Temmuz’da faz II denemelerine başladı. 

• Johnson & Johnson (Jannsen) ve Beth Israel Deaconess Medical: Aşının maymunlar üzerinde yapılan deneylerde koruma sağladığı görüldü. Johnson & Johnson, faz I/II denemelerini Belçika ve ABD’de Temmuz ayında başlattı. Eylül ayında ise faz III başlayacak. Şirket, 2021'de en az bir milyar doz üretim hedefliyor. Devam eden faz III çalışmaları, bir gönüllüde gözlemlenen beklenmedik bir yan etki sebebiyle durduruldu. Yan etkinin sebebinin araştırılacağı belirtiliyor. 23 Ekim 2020'de firma, ara verilen aşı çalışmalarına Amerika Birleşik Devletleri'nde devam etmeye hazırlandıklarını duyurdu. Johnson & Johnson' ait aşının üçüncü faz denemeleri devam ederken, tek dozda etkililiğinin yüzde 66 olduğu açıklandı. 27 Şubat 2021'de ABD Gıda ve İlaç Dairesi, tek dozlu aşıya kullanım onayı verdi. Yapılan araştırmalar sonucunda Avrupa İlaç Ajansı, 18 yaşından büyük insanlarda aşı için koşullu pazarlama izni verilmesini önerdi.

• Genexine: Koreli Genexine şirketi, DNA bazlı bir aşı üzerinde çalışıyor. Aday aşının sonbaharda faz II denemelerine başlaması bekleniyor.

• Hindistan Tıbbi Araştırma Konseyi ve Ulusal Viroloji Enstitüsü ve Bharat Biotech: Enstitü ve biyoteknoloji şirketi Biotech ortaklığında Covaxin adlı bir aşı üzerinde çalışılıyor. Aday aşının faz I ve II insan klinik araştırmaları Temmuz 2020'de Hindistan'da başladı. 

• Çin Tıp Bilimleri Akademisi Tıbbi Biyoloji Enstitüsü: Geçmişte çocuk felci ve hepatit A için aşılar geliştiren enstitüsü, Haziran ayında inaktive edilmiş bir virüs aşısı için faz II denemesi başlattı.

• Kentucky BioProcessing: British American Tobacco'nun Amerikan yan kuruluşu Kentucky BioProcessing tütün bazlı bir aşı üzerinde çalışıyor. İlkbaharda yapılan klinik öncesi testlerden sonra şirket faz I ve II denemelerine eş zamanlı devam ediyor. 

• Kazakistan Biyolojik Güvenlik Araştırma Enstitüsü: Araştırmacılar, inaktive edilmiş koronavirüslerden yapılan bir aşı üzerinde çalışıyor. QazCovid olarak bilinen aday aşı, faz I ve II denemelerini yürütüyor.

• Sanofi ve GSK: Sanofi ve GSK 3 Eylül 2020 itibariyle Covid-19 aşısı için Faz I/II klinik denemesini başlattı. Sanofi ve GSK tarafından ortaklaşa geliştirilen aşı adayı, Sanofi’nin grip için onaylanmış olan bir aşısının tasarımına dayanıyor. Çalışmanın 2020'nin sonuna kadar faz III'e geçmesi hedefleniyor.

• Abdala: Kasım 2020'de Genetik Mühendisliği ve Küba Biyoteknoloji Merkezi Abdala adında bir koronavirüs aşı üzerinde bir deneme başlattı. Aşının adı, on dokuzuncu yüzyıl şairi José Marti'nin bir şiirinden geliyor. Abdala aşısı, reseptör bağlama alanı adı verilen bir koronavirüs başak protein parçasından oluşuyor. 1 Şubat'ta merkez, ikinci faz denemesinin başladığını duyurmak için bir basın toplantısı düzenledi . 18 Mart'ta 48 bine kadar katılımcıyı içeren üçüncü faz denemesi başlatıldı. Küba hükümeti üçüncü faz denemesi sonuçlarını açıklanmadan önce, 12 Mayıs'ta Abadla'yı toplu bir aşılama kampanyasıyla uygulamaya başladı. Küba Genetik Mühendisliği ve Biyoteknoloji Merkezinin (CIGB) Twitter paylaşımında, üretilen anti Kovid-19 dozunun etkinliğinin yüzde 92,28 olduğu belirtilerek, "Küba'nın bugün 5 aşı adayı var, yüzde 62 etkinlik ile Soberana 02 ve yüzde 92,28 etkinlik oranıyla Abdala'dır, bunlar zaten aşı olarak kabul ediliyor. Küba, kendi öz imkanlarıyla nüfusunu aşılayan ilk ülke olacak." ifadesi kullanıldı.

Tüm bu çalışmalara bakıldığında aday aşıların klinik aşama çalışmalarına geçtiği ve hızlı sonuçlara varabileceği görülse de, çalışmaların tahmini bitişleri, en erken 2021 yılına tarihleniyor. 

Türkiye aşı ve ilaç denemelerinde nerede?

ABD ve Avrupa’da aşı çalışmalarının hız kesmeden devam ettiği ve birçok ilacı da klinik aşamalarda hızla kullandıkları görülüyor. Türkiye de aşı çalışması yapan ülkelerden biri. Dünya Sağlık Örgütü’nün aday aşı listesinde, 8 Aralık 2020 tarihi itibariyle Türkiye’den klinik öncesi (pre-klinik) aşamada olan 13 çalışma bulunuyor. Türkiye’nin henüz klinik aşamaya geçmiş bir çalışması ise yok. 

• İzmir Biyotıp ve Genom Merkezi/9 Eylül Üniversitesi: Aşı ve ilaç geliştirme çalışmalarına Mart ayında başlayan merkez, rekombinant protein aşı üzerinde çalışıyor. Çalışmanın klinik denemelerinin başlamasının 2021 yılında olacağı öngörülüyor. 

• Boğaziçi Üniversitesi: Aşı çalışmalarına nisan ayında başlayan araştırmacılar hücre ve hayvan deneylerine de bu süreçte başladı. Olumlu sonuçlanan raporlara göre, en iyi ihtimalle Eylül 2021’de klinik aşamaya geçilmesi hedefleniyor. 

• Bezmialem Vakıf Üniversitesi: Klinik öncesi aşamada olan bir diğer üniversite de VLP yani virüs benzeri partiküller üzerinde çalışıyor. 

• Orta Doğu Teknik Üniversitesi: Araştırmacılar 4 Ağustos 2020 itibariyle hayvan deneylerini içeren klinik öncesi aşamayı tamamlamış durumda. Klinik aşama için faz I-II-III süreçlerinin desteklenmesi kararıyla klinik sürece geçmesi bekleniyor. 

• Ege Üniversitesi: DNA bazlı bir aşı üzerine çalışıyorlar. Şu anda klinik öncesi çalışmaları devam ediyor.

• Selçuk Üniversitesi: Aşı inaktif virüs tekniğiyle hazırlanıyor. Şu anda klinik öncesi çalışmaları devam ediyor.

• Erciyes Üniversitesi: Aşı inaktif virüs tekniğiyle hazırlanıyor. Şu anda klinik öncesi çalışmaları devam ediyor. Aşı adayının hayvanları denemeleri 15 Mayıs 2020 tarihi itibariyle başladı. Erciyes Üniversitesi’nde bir başka teknolojiyle daha aşı çalışması yapılıyor. İnaktif aşının yanı sıra, rekombinant aşı geliştirilmesi çalışmaları devam ediyor. Erciyes Üniversitesi tarafından geliştirilen rekombinant aday aşının hayvan deneyleri tamamlandı ve böylece insanlar üzerinde denenecek ilk yerli aşı oldu. İnaktif aşı adayının ise 5 Kasım'da alınan etik kurul izni ve Sağlık Bakanlığı’ndan alınan onayların ardından ilk dozu bir gönüllüye uygulanarak Faz 1 çalışmalarına başlandı.

• Mehmet Ali Aydınlar Üniversitesi (Acıbadem): Aşı zayıflatılmış virüs tekniğiyle hazırlanıyor. Şu anda klinik öncesi çalışmaları devam ediyor.

• Ankara Üniversitesi: Adenovirüse dayalı bir aşı üzerine çalışılıyor. Şu anda klinik öncesi çalışmaları devam ediyor. SARS-COV2 virüsünün izolasyonunu sağlandı.

• Koçak Farma İlaç ve Kimya Sanayi: Aşı, geleneksel inaktif virüs tekniğiyle hazırlanıyor. Şu anda klinik öncesi çalışmaları devam ediyor. 9 Nisan 2021 itibariyle aşının faz 1 çalışmaları başladı.

• Atatürk Üniversitesi: Atatürk Üniversitesi tarafından geliştirilen aday aşının  invitro olarak adlandırılan birinci aşaması tamamlandı.

Bu gelişmelerin dışında Türkiye’de hastaların tedavisinde denenen ilaçlar da hazırladığımız tablodakilerle neredeyse aynı. Sağlık Bakanlığı’nın Covid-19 tedavisinde kullanılan ilaçları ve bu ilaçların etkileşimlerini görebildiğimiz bir raporu da bulunuyor. 

Sonuç olarak Covid-19 tedavisinde denenen birçok ilaç ve aşı çalışması var. Ancak tüm bu çalışmalardan ne zaman kesin sonuç alınacağını söyleyebilmek mümkün değil.