Birçok hastalıkla olduğu gibi, Covid-19 ile mücadelede de aşılar önemli bir yere sahip. Dünya genelinde en az 100 milyonun üzerinde insanın hayatını etkileyen Covid-19 salgının daha başlarında, bilim dünyası aşı çalışmalarına başlamıştı. Salgından aylar sonra aşıyla ilgili birçok iyi haber aldık. Dünyanın birçok laboratuvarında farklı yöntemlerle geliştirilen birden fazla aşı, etkinlik ve güvenlik açısından son aşamaya erişti ya da yaklaştı. Hatta bazı ülkelerde aşılama da başladı. Bu umut verici gelişmelerin yanı sıra, karşımıza aday aşılara dair birçok soru işareti ve yanlış bilgi de çıkmaya devam ediyor.
Covid-19 aşısı etrafında dönen bu soruların bazılarına bilimsel ve güvenilir kaynaklarla yanıt arayacağız.
Üretim & onay
Covid-19 aşıları nasıl çalışıyor?
Aşılar genel olarak hastalığa yol açan mikroorganizmaların, bağışıklık sistemini antikor üretmesi için uyaracak şekilde, antijen yapılarından geliştiriliyor. Antijenlerin etkisiz hale getirilmiş formları insan vücuduna enjekte edildiğinde, bağışıklık sisteminin patojene karşı hızlı ve etkili bir tepki göstermesi sağlanıyor. Böylelikle aşılanan vücut, virüsle karşılaştığında onu tanıyor ve hasta etmesine izin vermeden savunmaya geçiyor. Güncel Covid-19 aşıları da aynı prensiple çalışıyor.
Öte yandan bazı aday Covid-19 aşılarında, yeni yaklaşımlar da kullanıldı. Örneğin Pfizer & BioNTech ile Moderna tarafından geliştirilen mRNA aşıları. Bu aşılar insan vücuduna antijeni doğrudan enjekte etmek yerine, genetik olarak kodluyor. Bu sayede bağışıklık sistemi ihtiyacı olan viral protein ve antikoru kendi üretiyor.
Aşıda insana zarar verecek bileşen var mı?
Aşılarda hastalığa antikor üretimini tetikleyecek maddelerin yanı sıra, aşıyı güvenli ve etkili tutmak için birçok bileşen yer alıyor. Zararlı bileşenlerse bulunmuyor. Her aşı bileşeni etki sağlamak için belli bir amaçla orada; ve her biri geliştirme sürecinde birden fazla kez test ediliyor. Aşılarda yer alan bileşenlerin miktarı da güvenlik testleriyle saptanıyor; bileşenlerin insanlarda olumsuz etki yaratmayacağından emin olunuyor. Birçok aşamadan geçirilen Covid-19 aşılarında da, mevcut çalışmalara göre insana zarar verecek bileşen yer almıyor.
Diğer aşılara göre Covid-19 aşısı kısa sürede nasıl geliştirildi?
Bir aşının klinik öncesi denemeden üretime kadarki yolculuğunun tamamlanması, olağan şartlar altında uzun yıllar sürse de, Covid-19 aşısı olağanüstü şartlar ve verimlilik sayesinde daha hızlı geliştirildi. Covid-19 aşısı da diğer aşılar gibi benzer süreçlerden geçti. Ancak salgın nedeniyle bu aşamalar hızlandırıldı. Bilim dünyasının koronavirüse dair birikimi ve yeni teknolojilerin de yardımıyla, Covid-19 aşılarıyla ilgili kısa zamanda olumlu sonuç kaydedildi.
Covid-19 aşıları nasıl bir onay sürecinden geçti? Gerekli kriterleri sağlıyorlar mı?
Aşı bileşenleri birçok testten geçiriliyor; kitlelere uygulanmadan önce güvenli olduklarından emin olunuyor. Covid-19 aşıları da tarihteki diğer aşılar gibi, aynı süreçler izleyerek, güvenli ve etkili olduklarını kanıtlamak için üç aşamada test edildi. Normal zamanlarda aşıların onaylanması da uzun bir süreç gerektiriyor. Ancak küresel acil durumlarda, aşı belli kriterleri sağlıyorsa Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) ‘acil kullanım yetkisi’ prosedürü uygulanıyor. Ancak bu prosedür de titiz bir şekilde yürütülüyor. Geliştirilen Covid-19 aşılarında da yüzde 50’nin üzerinde başarı kaydeden ve en az iki aylık güvenlik verileri olan aşılara, acil kullanım yetkisi verildi.
Güvenlik & etkililik
Covid-19 aşısı güvenli mi?
Aşının güvenilir olup olmadığı sorusu birçok insanın aşıya tereddütle yaklaşmasına neden oluyor. Ancak endişelenmek gerekmiyor. Çünkü aşı geliştiricilerinin kendi güvenlik testlerinin yanı sıra, her ülkenin denetleyici kurumları da aşıları güvenlik ve etkililik testlerinden geçiriyor. Türkiye’de de Covid-19 aşıları Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü ve Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu’nun (TİTCK) incelemesinden geçirildi. Ancak bu testlerden sonra acil kullanım izni çıktı ve geniş kitlere uygulanmaya başladı. Bilim insanları ve Sağlık Bakanlığı, aşının güvenliği ve etkililiğini de takip ediyor.
Küresel olarak DSÖ de, aşıların güvenliğini gözden geçiren bağımsız kurumları koordine ediyor. Dolayısıyla aşılar ulusal ve uluslararası kurumlar tarafından sıkı güvenlik testlerinden geçirilerek kitlelere uygulanıyor. Güvenli aşıların tedarik edilmesi ülkelerin öncelikleri arasında. Şimdiye kadar geliştirilen ve ülkeler tarafından sipariş edilen aşıların güvenliğine dair ise ciddi hiçbir olumsuz sonuç kaydedilmedi.
Covid-19 aşısı yeterince etkili mi? SARS-CoV-2’ye karşı güçlü bir bağışıklık sağlayabilecek mi?
Aşının etkinliği, klinik deneylerdeki performans ölçümleriyle anlaşılıyor. Öte yandan hiçbir aşı yüzde 100 etki göstermez. Bugüne kadar geliştirilen ve insanlar üzerinde uygulanmaya hazır birçok Covid-19 aşısı, deneylerde yüzde 90’nın üzerinde başarı kaydetti. Aşıların tam ve güçlü bağışıklık sağlaması belli bir süre de gerektirebilir. Covid-19 aday aşılarının bağışıklığının ne kadar süreceği şimdilik belirsiz. Bu süre aşının türü, bağışıklık düzeyi ve bağışıklık sisteminin aşıya verdiği yanıta bağlı. Koronavirüs aşıları belirli aralıklarla uygulanmak üzere iki doz gerektirebiliyor.
Covid-19 aşısının yan etkileri neler?
Tüm aşılar nadir yan etkilere neden olabiliyor. Bunların çoğu da hafif. Şimdiye kadar geliştirilen Covid-19 aşılarında ortaya çıkan yan etkiler de böyleydi. Enjeksiyon yerinde ağrı, şişme veya kızarıklığın yanı sıra, baş ağrısı, yorgunluk, kasta sertlik, mide bulantısı, ateş, titreme gibi yan etkiler gözlenmiş. Ciddi bir yan etkiye ise rastlanmadı. Ancak aşılar yeni olduğu için uzun vadeli olası yan etkiler bilinmiyor. Bu nedenle gözlem altında tutulacaklar.
Aşıların geçici yan etkiler göstermesi, bağışıklık sisteminin harekete geçtiğine de işaret.
Aşı yaptıran kişiye koronavirüs bulaşır mı?
Geliştirilen aşıların SARS-CoV-2’ye karşı ne kadar süreyle koruma sağladığı tam bilinmiyor. Dolayısıyla aşı olan birinin hastalığa bir daha yakanlanmayacağı garanti edilemiyor. Öte yandan aşı zaten bulaşı tamamen önlemeyi değil, hastalıkla mücadele için bağışıklık sisteminin hazırlıklı olmasını sağlayacak. Covid-19 aşısının ne kadar süreyle koruyucu olduğu, geniş kitlelere uygulandıktan sonra yapılan sistematik gözlemlerle belirlenecek. Aşı yaptıranların virüsle temas etmeleri halinde, hasta olmasalar da bulaştırıcı olabilecekleri de söyleniyor.
Tedarik & uygulama
Covid-19 aşısının paketleme ve saklama koşulları neler?
Aşılar ısı ve darbe gibi olası zararlı dış etkenler hesaplanarak ambalajlanıyor. Bu nedenle aşı şişeleri sıcaklığa dayanıklı camlardan seçiliyor. Aşıların güvenli ve soğuk depolama koşullarında saklanması da gerekiyor. Geliştirilen her Covid-19 aşısının da farklı saklama koşulları var. Bazı Covid-19 aşıları -20, bazıları -70 derece saklama koşullarına ihtiyaç duyuyor.
Türkiye’de uygulanacak CoronaVac’ın, depolama ve nakliye koşulları RNA aşılarına göre daha kolay. Sinovac araştırmacıları aşının 2-8 derece arasında üç yıla kadar saklanabileceğini açıklamıştı.
Türkiye’de aşılanma ne zaman başladı? İlk kimler aşılanıyor?
Türkiye Çin’in geliştirdiği CoronaVac aşısının temini için sözleşme imzaladı. 30 Aralık 2020'de Türkiye'ye ilk etapta getirilen 3 milyon doz aşı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu tarafından güvenlik testlerinden geçirildi. 13 Ocak 2021 tarihinde de aşıya acil kullanım onayı verildi. 14 Ocak'ta ise sağlık çalışanlarıyla ilk aşılama başladı. Aşılama dört aşamada yürütülüyor. Ocak ayında ülkeye getirilen toplamda 10 milyondan fazla aşı şimdiye kadar sağlık çalışanlarının yanı sıra, huzurevi ve bakımevindekiler, 65 yaş üzerindekilere yapıldı. Aşılar ücretsiz ve zorunlu da değil.
Covid-19’u atlatmış kişiler aşı yaptıracak mı?
Uzmanlar hastalığı atlatan bireylerin de aşılanması gerektiğini söylüyor. Enfeksiyonu atlatmış kişiler uzun süre bağışık kalamıyor. Dolayısıyla aşılar daha güçlü bağışıklık geliştireceği için, aşılanmak herkes için daha güvenilir bir yol olarak görülüyor. Ancak Türkiye’de ilk aşamada altı ay içinde hastalığı atlatmış kişiler aşılanmayacak.
Covid-19 aşısı olanlar maske kullanmasa da olur mu?
Aşıyı olduktan sonra da maske ve sosyal mesafe kurallarına uyulmaya devam edilecek. Çünkü aşılar ilk dozda etkisini hemen göstermeyebiliyor. Enfekte olmamak ve virüsü yaymamak için bazı temel kurallara halen uyulması gerekiyor.
Covid-19 aşısıyla birlikte hayat normale dönecek mi?
Covid-19 aşısının salgınla mücadelede önemli etkisi olacak, ancak normale dönüş için daha fazla zaman gerekecek. Çünkü tam anlamıyla güvenli bir şekilde normale dönüş, insanların ne kadarının aşılanıp bağışıklık kazanacağına bağlı. Bu da zaman isteyen bir süreç olacak. Dolayısıyla maske ve sosyal mesafe kuralları bir süre daha hayatımızda olmaya devam edecek. DSÖ Genel Direktörü Tedros Ghebreyesus da, aşının mevcut önlemlerin yerini almayacağını, onlara destek olacağını belirtiyor.
