Türk Lirası’nın döviz kuru karşısındaki dramatik değer kaybı, Aralık 2021 itibariyle devam ediyor. Değer kaybı metal piyasasına da etki edince, Türk Lirası’nın maliyetiyle ile ilgili bazı iddialar ortaya çıktı. Sosyal medyada ve haber sitelerinde 50 kuruşluk madeni paranın maliyetinin 80 kuruşa kadar çıktığı iddia edildi.
Peki 50 kuruşun maliyetini nasıl hesaplarız?
Dünyanın ilk madeni paralarını milattan önce M.Ö. 5. veya 6. yüzyılda Lidyalılar bastı ve kullanmaya başladı. İlk paralar, gümüş ve altın alaşımı elektrumdan yapılmıştı. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk madeni paraları ise 1924 yılında basılmıştı. 100 para, 5 kuruş ve 10 kuruş madeni paralara, 1925’te 25 kuruş eklendi. Darphane Genel Müdürlüğü’ndeki bilgilere göre, 1940 yılında basılan 10 paranın yüzde 85’i bakır, yüzde 10’u altından oluşuyordu. Yıllar geçtikçe madeni paraların değerleri büyüdü, malzemeleri değişti. Türkiye’de 1 Ocak 2005'te paradan altı sıfır atıldı; yeni Türk Lirası banknotlar ve madeni paralar tedavüle girdi. Günümüzdeki madeni paralar 5, 10, 25, 50 kuruş ve 1 Türk Lirası.
50 kuruşun maliyeti güncel kur bilgilerine göre 1 TL’yi buluyor
Her şeyden önce belirtmekte fayda var, para basma yetkisine sahip TCMB ve Darphane Genel Müdürlüğü bakır, nikel ve çinko gibi metalleri yüklü miktarlarda ve uzun vadeli alıyor. Yani aslında madeni paraların maliyeti bu kurumlar için, büyük ihtimalle günden güne değişmiyor. Bu alımlarda sabit bir kur belirleniyor da olabilir. Teyit, konuyla ilgili Darphane Genel Müdürlüğü’ne ilgili soruları iletti ancak kurum, soruları ticari sır olduklarını belirterek yanıtlamadı:
Ancak zaten iddialar, Darphane’nin her gün para bastığı ve zarar ettiğini söylemiyor. Burada esas vurgu, TL’nin değer kaybının menkul bir değerin üretim maliyetini, kendi değerinin dahi üzerine çıkarmış olabileceği…
O halde iddialara konu edilen 50 kuruşa detaylı bakalım. Darphane Genel Müdürlüğü’ndeki bilgilere göre, 50 kuruşun ağırlığı 6,8 gram. İki tip alaşım miktarı olan paranın yüzde 75’i bakır, yüzde 15’i nikel ve yüzde 10’u çinkodan oluşuyor. İkinci tip alaşım miktarında ise yüzde 81 bakır, yüzde 4 nikel ve yüzde 15 çinko var. Varsayımsal bir hesap yapabilmek için Darphane Genel Müdürlüğü sitesindeki ilk alaşım değerini kullanacağız.
Bakır, nikel ve çinko gibi değerli metallerin güncel piyasa değerleri 50 kuruşun maliyetini hesaplamak için bize bir bilgi verebilir. Bu hesaplamaları da Londra Metal Borsası ve Türkiye Maden Mühendisleri Odası (TMMOB) verilerine göre yapacağız.
Londra Metal Borsası’nda 14 Aralık 2021 tarihli verilere göre, bakırın tonu 9 bin 431 yani gramı 0,009431 dolar. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın (TCMB) 13 Aralık 2021 tarihli dolar kuru ise 14,27.
Toplam 6,8 gram olan 50 kuruşun yüzde 75’i bakır, yani paranın yüzde 5,1 gramı bakırdan oluşuyor. 50 kuruşta kullanılan 5,1 gram bakırın dolar maliyeti 0,048; TL karşılığı ise 0,686 lira.
Londra Metal Borsası’na göre, nikelin tonu 19 bin 560 dolar. 50 kuruşun içindeki yüzde 15’lik nikel oranı, 1,02 grama tekabül ediyor. Bu durumda 1,02 gram nikelin maliyeti 0,019 dolarken, TL maliyeti ise 0,284 lira.
Geriye kalan yüzde 10’luk kısmı ise 0,68 gramla çinko oluşturuyor. Bunun maliyeti de 0,002 dolar, TL karşılığı ise 0,032 lira.
Londra Metal Borsası 14 Aralık 2021 piyasa değerleri
Yani 0,686 değerindeki bakır, 0,284 değerindeki nikel ve 0,032 çinko toplandığında, 50 kuruşun maliyetinin 1 TL olduğu görülüyor.
50 kuruşun maliyet hesaplamasında kullanabileceğimiz bir başka veri TMMOB’a ait metal maden fiyatları listesinde yer alıyor. Temmuz, Ağustos ve Eylül 2021 ortalamalarına bakıldığında, bakırın tonu 9 bin 096, nikelin 18 bin 095 ve çinkonun 3 bin 015 dolar.
TCMB’nin 14,27 dolar kurundan hesap yaptığımızda, 5,1 gramı bakır olan 50 kuruşun 0,046 dolar, 0,662 lira olduğunu görüyoruz. Nikelin değeri 0,263; çinkonun ise 0,029 lira olduğu sonucu ortaya çıkıyor. Toplamları ise 0,95 lira yani 95 kuruş oluyor.
Elbette tüm bu hesaplamalarda esas, güncel dolar kuru ve güncel piyasa verileri. Dolar kurunda yaşanacak 50 kuruşluk bir artış, maliyetleri de fırlatabilir.
Avrupa’da ve ABD’de madeni paraların durumu
Madeni paraların maliyetleri meselesi yalnız Türkiye’de konuşulan bir konu değil. Bloomberg’te yer alan haberde, 2012 yılında ABD’de kuruşun neredeyse iki sente ve nikelin 10 sentten fazlaya mal olduğu için tepki çektiği bilgisi var. Bu fiyatlar son yedi yılın iki katıymış. ABD hükümetinin bir sentlik madeni parayı maliyet değerinin yüksek olmasından dolayı kullanımdan kaldırmayı planladığı da söyleniyor.
Benzer şekilde Avrupa Komisyonu, bir euro sentlik madeni paraları hurdaya çıkarmayı düşündüğünü açıklamıştı.
2002'den bu yana, AB’de bir ve iki sentlik madeni paraların üretimi 1,4 milyar euroya mal olmuş.
