Dünyanın son 60-70 yılın en yüksek enflasyonuyla mücadele ettiği iddiası

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 10 Ocak 2023 tarihinde Türkiye Esnaf ve Sanatkârlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri Birlikleri Merkez Birliği tarafından düzenlenen "Yüz Yüze Türkiye Esnaf Buluşması"na katıldı. Erdoğan buradaki konuşması sırasında "Avrupa'dan Amerika'ya tüm dünyanın son 60-70 yılın en yüksek enflasyon oranlarıyla mücadele ettiğini" iddia etti.

Tüketici fiyat endeksi üzerinden hesaplanan enflasyon oranlarına ilişkin küresel ölçekteki veriyi Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası'nın sayfalarından edinmek mümkün. Her iki kurum da veriyi toplarken kullandıkları metodoloji itibariyle kendi içlerinde tutarlı ve güvenilir istatistikler sunuyor.

Dünya Bankası verileri 1970'ten 2021'e değin istatistikleri barındırırken, IMF verileri 1980 ila 2022 yıllarını kapsıyor.

Böylelikle Erdoğan'ın ifade ettiği "son 60-70 yıl"a olmasa da 1970'den bu yana son 50 yıla ilişkin güvenilir verilere yakından bakabiliyoruz. Erdoğan'ın iddiasının doğruya yakın olması durumunda, 2022 yılına yakın enflasyon oranlarını son 50 yılda deneyimlemiş sınırlı sayıda ülkenin olmasını beklerdik. Ama incelememiz bizi farklı bir sonuca ulaştırıyor.

Türkiye 2022'de son 25 yılın en yüksek enflasyonunu yaşadı

IMF verilerine göre, Türkiye 2022 yılını yüzde 72,4 enflasyonla kapattı. Bundan önce en yüksek enflasyon ise ülkede 1998 yılında yüzde 84,64 olarak kaydedilmişti. 2022 yılında tüketici fiyat endeksi üzerinden hesaplanan enflasyon itibariyle Türkiye sıralamada Avrupa'da birinci; dünyada ise Zimbabve, Venezuela ve Sudan'ın ardından dördüncü gözüküyor.

Öte yandan IMF tarafından 2022 yılı verisi henüz paylaşılmayan üç ülke var: Afganistan, Suriye ve Lübnan. Yıllık enflasyon Kasım 2022 itibarıyla Afganistan'da yüzde 9,1 olarak kaydedilmiş. Lübnan'da ise Aralık 2022 itibarıyla yıllık enflasyon yüzde 122'ye ulaşmış. Suriye'ye ilişkin güvenilir verilere ulaşmak güç olsa da yıllık enflasyonun üç haneli olabileceğine dair bazı bulgulara rastlıyoruz.

Kısaca 2022'de Afganistan'da olmasa da Suriye ve Lübnan'da yaşanan enflasyon Türkiye oranını geride bırakmış olabilir. Bu da Türkiye'yi dünya geneli sıralamasında altıncılığa ulaştırabilir. Ancak Afganistan ve Suriye'deki verilerin güvenilir olmadığını tekrar hatırlatmakta fayda var.

Dünya genelinde 2022 enflasyon verileri nasıldı?

IMF ve Dünya Bankası verileri ile, ülkelerin hangi dönemlerde 2022'deki enflasyon seviyesini yaşadığını tespit etmemiz mümkün.

Aşağıdaki görsel üzerinde Türkiye yerine bir başka ülkeyi seçerek ilgili ülkede 1970 yılından bu yana enflasyonda yaşanan değişimi gözlemleyebilirsiniz. Bazı ülkelerin kuruluş tarihinin 1970 sonrasına denk geldiğini, bu ülkelere ilişkin verileri değerlendirirken akılda tutmakta fayda var.

Bu bağlamda Amerika Birleşik Devletleri'nin 2022 yılında deneyimlediği yüzde 8,1'lik enflasyon seviyesini 1981'den bu yana görmediğini tespit edebiliyoruz. 1981'deyse enflasyon yüzde 10,3 olarak kaydedilmiş. Özetle ABD'de 2022 yılında son 40 yılın en yüksek enflasyon oranları ile mücadele edilmiş.

Avrupa'da 2022'de Estonya (yüzde 21), Ukrayna (yüzde 20,6), Litvanya (yüzde 17,6), Letonya (yüzde 16,5) ve Belarus (yüzde 16,5) en yüksek enflasyon oranlarıyla karşımıza çıkıyor. Bu ülkelerin her biri 1990'lı yılların başında bugünkünden çok daha yüksek enflasyon oranlarına erişmiş. Bu açıdan son 60-70 yılın en yüksek seviyelerini deneyimledikleri çıkarımı bu ülkeler için de doğru olmaz.

Hangi ülkeler 2022'den yüksek enflasyonla karşı karşıya kaldı?

Yalnızca birkaç ülke üzerinden Erdoğan'ın ifadeleriyle "Avrupa'dan Amerika'ya tüm dünya"ya dair bir çıkarıma ulaşmaya çalışmak ise anlamlı bir yöntem sayılmayabilir. Kaç ülkenin, hangi dönemde 2022 yılından daha yüksek enflasyonla karşı karşıya kaldığını tespit edebilmek için yine IMF ve Dünya Bankası'nın sunduğu verilere göz atabiliriz.

IMF, 187 ülkenin 2022 yılı enflasyon verisini sunmuş. Bu ülkelerden 182'si 2022'de yaşadığı enflasyondan daha yükseğini, 1970'den bu yana en az bir yıl deneyimlemiş. Yalnızca bu veri dahi Erdoğan'ın "son 60-70 yılın en yüksek enflasyon oranları" iddiasının abartma içerdiğini ortaya koyar nitelikte. Öte yandan hangi dönemlerde kaç ülkeden söz ettiğimizi daha net ifade etmemiz de mümkün.

Dünya genelinde 2022 enflasyon verisini bildiğimiz 187 ülkeden 113'ü 2022 öncesi son 15 yılda, 2022'de deneyimlediği enflasyondan daha fazlasıyla en az bir yıl boyunca mücadele etmiş. Bu sayı ülkelerin nerdeyse yüzde 60'ına denk geliyor. Verileri incelediğimizde 2008 küresel finans krizinin göstergelere ciddi etkisi olduğunu söylemek mümkün.

Sınırı 2022 öncesi son 25 seneye çektiğimizdeyse ülkelerin yüzde 70'inin bu dönem içinde 2022'deki enflasyondan daha fazlası ile az bir dönem karşı karşıya kalmış olduğunu görüyoruz.

İlginç bir veri ise şu olabilir: 187 ülkeden 182'sinin, yani dünya ülkelerinin yüzde 97'sinin, 1970 sonrası dönemde en az bir yılda deneyimlediği enflasyonun 2022'deki ülke enflasyonundan yüksek olduğunu söyledik. Peki geri kalan o yüzde 3'lük kısmı hangi ülkeler oluşturuyor?

IMF ve Dünya Bankası verileri ışığında 1970'ten bu yana en yüksek enflasyonu deneyimleyen yalnızca beş ülke gözümüze çarpıyor: Almanya, Hollanda, Sri Lanka, Palau ve San Marino. Küçük bir ada ülkesi olması bağımsızlığını 1970'ten çok sonra kazanmış olması ve enflasyon verisinin 2001 itibarıyla açıklanmaya başlamış olması nedeniyle Palau'yu bir yana koyabiliriz. San Marino, çok eski bir cumhuriyet olmasına karşın ülkenin etki alanı bir hayli sınırlı ve enflasyon verileri 2003'ten bu yana kayıt altına alınmış.

Sri Lanka, yüzde 48,2'lik enflasyonla gerçekten de Dünya Bankası verilerinin kapsadığı ilk yıl olan 1970'den bu yana en yüksek enflasyonu 2022'de yaşamış. Öte yandan dünya ekonomisinde Sri Lanka'nın çok sınırlı bir etkisinin olduğunu söylemek yanlış sayılmaz.

2022 yılında Almanya yüzde 8,5 ve Hollanda yüzde 12'lik enflasyonla benzer şekilde veri setinin kapsadığı ilk tarihten bu yana ülke içindeki en yüksek enflasyonu deneyimlemiş. Bu ülkeler ayrıca dünya ekonomisinde ağırlığını hissettiren ülkeler.

Almanya son 70 yılın en yüksek enflasyonuyla karşı karşıya

Almanya verilerini daha yakından incelediğimizde Almanya Federal İstatistik Ofisi'nin bir demecine rastlıyoruz. 3 Ocak 2023'te Associated Press'te yayınlanan haber, Almanya'nın sadece 1970'ten bu yana değil, son 70 yılın en yüksek enflasyonuyla mücadele ediyor olduğunu ortaya koyuyor. Alman medya kuruluşu Deutsche Welle tarafından hazırlanan bir haberde ise Almanya'nın İkinci Dünya Savaşı'ndan bu yana en yüksek enflasyonu 2022'de deneyimlediğini ortaya konmuş.

Hollanda verisine daha detaylı bakmak için ülkenin Merkezi İstatistik Bürosu'nun sayfasına gidiyoruz. İlgili sayfada 1963 yılından bu yana tutulan enflasyon verilerine ulaşmak mümkün. Burada 10 Ocak 2023'te güncellenen 2022 yılı için yüzde 10'luk enflasyonu görebiliyoruz. Bu oran IMF'nin sunduğu orandan yüzde 2 daha düşük ve hem IMF'nin hem de büronun 1975 yılı için sunmuş olduğu yüzde 10,2'lik enflasyonun altında. Burada ilgili ülkenin istatistik bürosunun verisinin en güncel hesaplamayı içeriyor olabileceğini varsayarsak Hollanda'nın 1975 yılından bu yana en yüksek enflasyonu deneyimlediğini söyleyebiliriz. Ancak IMF'nin 2022 verisini baz alıp Hollanda'nın 1963'ten bu yana sunduğu verileri düşünürsek, ülkenin son 60 yılın en yüksek enflasyonu ile mücadele ettiği iddiası eldeki veriler ışığında makul görülebilir.

Küresel enflasyon uyarıları

Birleşmiş Milletler (BM) Özel Raportörü Olivier De Schutter, Ekim 2022'de yaptığı bir açıklamada "Hükümetler destek ve ücretleri enflasyona paralel olarak artırmadıkça hayatların kaybedileceğini söylemek pek de abartılı olmaz" diyor. IMF ise Ekim 2022 tarihli bir raporunda "Küresel ekonomi, son birkaç on yılda görülenden daha yüksek enflasyon oranlarıyla kapsamlı ve beklenenden keskin bir yavaşlama içerisinde" notunu düşmüş.

Özetle, dünya genelinde ülkeler pandemi sonrası dönemde artan enflasyon oranları ve yavaşlayan ekonomik etkinlikler nedeniyle yeni bir sınav veriyor. Enflasyon etkisini birçok yerde ciddi anlamda hissettiriyor. Ancak Erdoğan'ın "Avrupa'dan Amerika'ya tüm dünyanın, son 60-70 yılın en yüksek enflasyon oranlarıyla mücadele ettiği" iddiası yanıltıcı. Dünya genelinde küresel ekonomik sistemde ağırlığı bulunan Almanya ve Hollanda için böyle bir iddiada bulunmak mümkünse de dünyanın geri kalanında bazı ülkeler geçmişte çok daha ağır enflasyonlarla yüz yüze geldi.

Bugün de enflasyon her yerde etkisini eşit hissettirmiyor. 2022 yılını yüzde 72,4 enflasyonla kapatan Türkiye'nin önünde yıllık enflasyon bazında sadece Lübnan, Suriye, Sudan, Venezuela ve Zimbabve bulunuyor.