Bir süredir internette dolaşan iddiaya göre, zıvanadan çıkmak deyimi 1960’lı yıllarda trafik polislerinin içinde beklediği metal silindirlerden geliyor. İddiaya göre, polislerin yol ortasında trafiği yönetmek için durdukları bölge “zıvana” diye anılıyor ve polisler ancak olağanüstü durumlarda burayı terk ettiğinden “zıvanadan çıkmak” deyimi buradan geliyordu.
Zıvanadan çıkmak deyimiyle polislerin alakası yok
Kelimenin etimolojisi hakkında Nişanyan sözlükte bazı bilgiler mevcut. Zıvana Farsça’da “dil gibi olan nesne” anlamlarına gelen zabana kelimesinden türetilmiş. Ünlü Osmanlıca Türkçe sözlük Kamus-ı Türki’de zebane diye geçen kelimenin anlamı “dilimsi”.
"Zıvanadan çıkmak" deyimi TDK’da çok sinirlenmek, öfkelenmek, aklını yitirmek, çıldırmak ve denetlenemez hale gelmek diye tanımlanmış.
Zıvana, değirmencilik, denizcilik, tütüncülük ve marangozluk gibi farklı meslek gruplarında kullanılan, oynar ya da çıkarılabilen iç içe geçen edevatı tanımlamak için kullanılmış.
Örneğin Deniz Kuvvetleri Komutanlığı tarafından 2019’da düzenlenen Gemici Dili Çalıştayı’nda “zıvanadan çıkmak” deyimine de yer verilmiş. Deyim gemici lügatinde “dik olarak durması gereken direk veya dikmelerin topuk kısımlarına verilen isim” diye geçiyor.
Deyimin kullanımı 1960’lardan çok öncesine gidiyor. Nişanyan Sözlük’te kelimenin 1870’den sonra kullanılan örnekleri de mevcut.
Deyimi Halide Edip Adıvar 1935’de, Peyami Safa 1936’da kullanmış.
Teyit, konu hakkında 2018 yılında yazar ve edebiyatçı Kemal Ateş’le de görüşmüştü. Ateş, etimolojik bağlantının doğru olduğuna dair bir kanıt olmadığını dile getirmişti.
