Aya ilk adım atıldığında yıl 1969’du. Ay yolculuğunun sonuncusu ise 1972’de yapıldı. ABD’li Apollo 11’in aya inişinden 52 yıl sonra, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan Türkiye Uzay Ajansı’nın Milli Uzay Programı dahilinde 2023 yılında aya gidilmesinin planlandığını açıkladı. Açıklamanın ardından ülkelerin uzay ajanslarına ayırdığı bütçeleri kıyaslayan paylaşımlar yapıldı. Türkiye’nin bütçesinin diğer ülkelerden daha az, 5,4 milyon dolar kadar olduğu iddia edildi.
Türkiye, uzaya erişim ve uzay limanı, uzay teknoloji geliştirme bölgesi kurma gibi bazı hedeflere ulaşmayı planlıyor. Milli Uzay Programı, Türkiye Uzay Ajansı (TUA) tarafından yürütülüyor. TUA, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın alt kuruluşu olarak 2018 yılında kurulmuştu.
Milli Uzay Programı kapsamında 2023 yılı sonunda “yerli ve milli” olacağı belirtilen melez roketle dünyanın uydusuna sert bir iniş yapılması planlanıyor. Bu aşama uluslararası bir işbirliğiyle yürütülecek. Ardından 2028 yılında ikinci aşamaya geçilerek Türkiye’nin kendi ürettiği roketle yumuşak bir iniş planlanıyor. Aya insanlı yolculuk ise planın son aşaması. Tarihi henüz belli değil. Teyit, konuyla ilgili Notre Dame Üniversitesi Uzay ve Makine Mühendisliği bölümü doktora öğrencisi Nazlı Turan'a ulaştı. Turan, Ay görevinin hazırlık ve test aşamalarının Türkiye'ye katacağı bilimsel, teknolojik ve stratejik deneyimlerin geleceğe aktarılmasının büyük önem taşıdığını belirtiyor. Ay hedefine ulaşmanın yanı sıra, yolculuğun her aşamasının önem taşıdığını söyleyen Turan, motorun ve uzay aracının tasarımı, kullanılan malzemelerin seçimi, veri aktarımı ve işlenmesi gibi alt faaliyetler için insan kaynağı yetiştirilmesi gibi adımların hedefin kendisinden daha değerli olduğu görüşünde.
Bu uzay programından yola çıkarak Türkiye Uzay Ajansı için ayrılan bütçeye bakabiliriz (syf. 179). 2021 yılı için kuruma genel bütçeden 38 milyon TL ayrılacağı açıklanmış. 2023 yılı için bu bütçenin 42 milyon olabileceği görülüyor. Günümüz kuruyla hesaplandığında 38 milyon liranın 5,4 milyon dolara tekabül ettiği görülüyor.
Ancak Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mustafa Varank TUA’nın tek gelirinin devlet bütçesi olmadığını açıkladı. Ajansa danışma hizmetleri, buluşlardan doğan haklar gibi bazı kalemlerden de gelir sağlanıyor. BBC Türkçe'ye konuyla ilgili bilgi veren TUA yetkilisi ise çeşitli bakanlık ve kurumlardan ayrılan payla birlikte bütçenin 2021 yılı için 40 milyon doları bulduğunu belirtmiş.
Uzay ajanslarının bütçeleriyle ilgili iddialarda NASA, ESA, Roscosmos ve CSA gibi kurumlar yer alıyor. Türkiye’nin bütçesiyle karşılaştırılan bu kurumların tarihlerine ve bütçelerine bakalım.
Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA)
Aya ilk ayak izi 20 Temmuz 1969’da ABD’nin özerk uzay ajansı NASA sayesinde bırakıldı. İnsanlık için atılmış bu büyük adımın günümüzde hala tek sahibi ABD. Kurumun ay görevi için 400 bin kişiyi çalıştırdığı ve 25 milyar dolar harcadığı biliniyor.
1958 yılında kurulan NASA her yıl bütçesi için ayrılan miktarı açıklıyor. 2021 yılı için kurum tarafından talep edilen bütçe 25,2 milyar dolar olarak belirlenmiş. Ancak kongre 23,3 milyarlık harcama onaylamış. Onaylanan miktar, bir önceki yılınkinden yüzde 3 daha fazla. NASA aya ikinci yolculuğu da planlıyor. ABD, insanlı ay yolculuğu programı Artemis kapsamında 2024 yılına aya aralarında kadınların da olduğu astronotlar göndermek istiyor.
Avrupa Uzay Ajansı (ESA)
Bütçesiyle ilgili bilgilere bakabileceğimiz bir diğer kurum Avrupa Uzay Ajansı (ESA). Ajans, 1975 yılında Britanya, Almanya, Fransa, İsviçre, Belçika, Danimarka gibi 11 ülkenin bir araya gelmesiyle kuruldu; 22 üyesi var. Ajansın bütçesi de ortak. Tüm üye devletler, GSMH’lerine göre katkı sağlıyor. 2021 yılında bu bütçe 6,49 milyar euro olarak belirlenmiş. Bu miktar dolar bazında ise 22 Şubat 2021 itibariyle 7,8 milyar dolara tekabül ediyor. 2021 yılı bütçesine en fazla katkıyı yüzde 23,4 ile Fransa sağlamış, onu yüzde 21,3’le Almanya takip ediyor.
ESA faaliyetlerini ‘zorunlu’ ve ‘isteğe bağlı’ olarak iki kategoriye ayırıyor. Genel Bütçe ve Uzay Bilimi programı başlığındaki temel faaliyetler zorunlu. Teknoloji araştırmaları, teknik yatırımlar, bilgi sistemleri ve eğitim programları üzerine çalışmalar bu kategoride yer alıyor. Peki, ESA’nın aya gitmekle ilgili bir planı var mı? Aslında evet. Ancak, insanlığın yeniden aya ulaşmasının uzun süreceği ve maliyetli olacağı görüşünde. ESA 2019 yılında ayda gerçekleşebilecek bilimsel faaliyetler için de bazı stratejileri önceliklendirmiş.
Rusya Federal Uzay Ajansı (Roscosmos)
Uzay ajansları karşılaştırma listesinde yer alan bir başka ajans, Rusya’nın uzay faaliyetlerini düzenleyen ve uzay teknolojisi, altyapısı çalışan devlet şirketi Roscosmos. Temelleri 1992'de kurulan Rusya Federal Uzay Ajansı’na dayanıyor; 2015’te bugünkü adını almış. Roscosmos’un yıllık bütçesiyle ilgili veri yok çünkü, bütçesi 10 yıllık olarak belirleniyor.
2014 yılında, 2016-2025 dönemi için Rusya Federal Uzay Programı (FSP) için 64 milyar dolarlık bir ödenek ayrılabileceği öngörülmüş. Ancak 2015'te bu miktar 27,3 milyar dolara düşürülmüş; 2016-2025 dönemi için bütçesi yaklaşık 21 milyar dolar olarak belirlenmiş. Bu uzun dönem 2016-2020 ve 2021-2025 olarak iki hedef grubuna ayrılmış. Ajansın aya gitme planları da var. 2021-2025 arası aya gidebilecek insanlı uzay aracının denemelerinin yapılması, 2030'a kadar da insan inişi planlanıyor.
Alman Havacılık ve Uzay Merkezi (DLR) ve Birleşik Krallık Uzay Ajansı (UKSA)
Almanya ve Britanya Avrupa Uzay Ajansı (ESA) birliğinde yer almanın dışında, kendi ülkelerinde de yatırım yapıyor. DLR’nin 2021 bütçesiyle ilgili güncel bir bilgiye ulaşılamasa da, resmi sitelerinde 2019 yılında ayrılan bütçeyi görmek mümkün. Buradaki bilgiye göre, ajansa 2019’da toplam 1,1 milyon euro bütçe ayrılmış. Bu miktar günümüzde 1,4 milyar dolara denk geliyor.
Bir diğer kurum UKSA, ESA’ya sağladığı 374 milyon sterlinin dışında bireysel olarak da 2020-2021 bütçesi için toplamda 569 milyon sterlin ayırmış. Bu miktar dolar bazında 801,4 milyon dolar ediyor. Ancak iddiada ESA’ya ayrılan bütçe üzerinden bir hesaplama yapılmış ve bu 374 milyon sterlinin, dolar bazında hesaplanarak, o günkü güncel kurla 517 milyon dolar olduğu söylenmiş.
Bütçe bilgilerinin yanı sıra her iki kurumun da ayla yeniden temas kurulması için çalışmaları var. Mesela, Birleşik Krallık Uzay Ajansı ile Artemis programı, müstakbel bir ay görevi işbirliği için anlaşma imzaladı. Program dahilinde başka ülkeler de var.
Japonya Uzay Araştırma Ajansı (JAXA) ve Kanada Uzay Ajansı (CSA)
Japonya Uzay Araştırma Ajansı 1 Ekim 2003’te, Uzay ve Astronotik Bilim Enstitüsü, Ulusal Havacılık Laboratuvarı ve Japonya Ulusal Uzay Geliştirme Ajansı'nı birleştiren bağımsız bir idari ajans olarak kurulmuş. Ancak ajansın 1955’li yıllara dayanan tarihinde NASDA, ISAS ve NAL gibi uzay çalışmalarında görevli kurumları vardı. Kurumun 2021 bütçesiyle ilgili bir sıçrama yapılması çok konuşulmuştu. Resmi sitelerinde bütçeye ilişkin 2006-2018 arası rakamlar yer alsa da, Japon hükümetinin özellikle NASA’nın Artemis programına dahil olmasıyla, bütçeyi 500 milyon dolara kadar çıkardığı biliniyor.
Kanada Uzay Ajansı (CSA), 1989’da Kanada’nın uzay teknolojileri alanındaki çalışmaları için kuruldu. Ajansın köklü bir geçmişi olduğunu söylemek mümkün. Kurumun bütçesiyle ilgili bazı bilgilere ulaşılabiliyor. 2020-2021 yılı için 355 milyon dolar harcama planlandığı söyleniyor. Bu miktar bir önceki yıl planına göre 4 milyon dolar azalmış.
Japonya ve Kanada’nın da Artemis programında yer aldığı görülüyor.
Soğuk Savaş’ın ‘uzay yarışı’ydı
Uzayla ilk temas, aya yolculuk gibi geçmişte hayretle izlenen gelişmeler, Soğuk Savaş sırasında ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki rekabetin de bir sonucu idi. Yarışın fitili 1957'de Sovyetler Birliği’nin Sputnik uydusunu uzaya fırlatmasıyla ateşlenmişti. ABD adapte olmaya çalışırken Sovyetler Birliği ikinci bir hamleyle uzaya insan gönderdi. 1957 yılında kozmonot Yuri Gagarin ve Valentina Tereshkova, bir uzay aracıyla dünyanın çevresinde döndü.
Yuri Gagarin’in uzayla teması sonrası bir gazete manşeti. Kaynak: NASA
ABD Başkan Kennedy’nin tarihi açıklamasıyla 1962’de yarışın seyrini değiştirecek bir hamle yaptı. Bu sırada 1965’te Sovyetler Birliği aya ilk uzay aracını gönderdi. ABD ise hala Apollo üzerinde çalışıyordu. 1969’a gelindiğinde astronotlar Buzz Aldrin, Neil Armstrong ve Michael Collins aya ilk insanlı yolculuğu gerçekleştirdi.
Neil Armstrong’u ay yürüyüşü sırasında gösteren birkaç fotoğraftan biri. Kaynak: NASA
Neden bunca zamandır aya gidilmedi?
O günden bu yana aya gitme konusunda yeniden büyük bir adım atılmadı. Burada önemli bazı etkenler var. Maliyet, zaman ve politik riskler gibi. ABD’nin Apollo hedefi için 1960'tan 1973'e kadar yaklaşık 25,8 milyar dolar, bugünün parasıyla 264 milyar dolar harcadığı biliniyor. 1960'ların ortalarında NASA, federal bütçenin yaklaşık yüzde 4,5'ini alıyordu, bu da şu anki payından hayli fazla.
Eski NASA başkanı Jim Bridenstine’e göre bir başka etken de politik riskler. İnsanlı keşifler de maliyeti artırıyor. ABD’de yapılan bir ankette vatandaşların çoğu aya insanlar yerine robotların gidebileceğini söylemiş.
