Gazeteci Soner Yalçın tarafından Kasım 2019’da yayımlanan Kara Kutu: Yüzleşme Vakti isimli kitabın 241. sayfasında yer alan bir paragrafta, Türkiye’deki ilk aşı kampanyasının 11 Eylül 1985’te yapıldığı öne sürüldü.
Paragrafa göre Rockefeller’ın “elçisi” olduğu ifade edilen Prof. Dr. İhsan Doğramacı’nın isteğiyle dönemin cumhurbaşkanı Kenan Evren ve yine dönemin başbakanı Turgut Özal ikilisi ilk kez aşı kampanyası düzenledi. Buna göre kampanya sonucunda 5 milyon çocuğa difteri, boğmaca, tetanos, kızamık ve çocuk felci aşısı yapıldı.
Kara Kutu, beşinci bölüm, 241. sayfa
Ancak, Türkiye’deki ilk aşı kampanyasının 11 Eylül 1985’te yapıldığı iddiası doğru değil. Türkiye’de 1985’ten önce de aşı kampanyaları düzenlenmiş.
Aşılama kampanyaları daha önceki yıllarda da yapılmış
Türkiye’de düzenlenen aşı kampanyaları hakkında gazetelerin eski sayılarını taramak işe yarar bir doğrulama yöntemi. Nitekim, Milliyet gazetesi arşivinde yer alan haberlerden Türkiye’de 1985’ten yıllar önce de aşı kampanyaları düzenlendiği anlaşılıyor.
Örneğin Milliyet gazetesinin 24 Mart 1964 tarihli sayısında yer alan bir haberde, yurt çapında çocuk felci aşısı kampanyası başlayacağı ifade ediliyor. Doğu illerinde 15 Nisan’da başlayacak çocuk aşısı kampanyası kapsamında 250 bin çocuğun aşılarının yapılacağı açıklanıyor.
Yine Milliyet gazetesinin 18 Mart 1971 tarihli bir kupüründe de 7 milyon çocuğun felç aşısı olacağı ifade ediliyor. Haberde dönemin Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Vedat Ali Özkan, 20 milyon doz çocuk felci aşısının Türkiye’ye getirtileceğini ve kampanyanın yıl boyunca 13’er gün olmak üzere Nisan, Eylül ve Kasım ayları boyunca süreceğini belirtiyor.
8 Aralık 1981 tarihli bir başka habere ulaşmak da mümkün. Haberde iki ay sürecek verem aşısı kampanyasında 400 bin çocuğun aşılanacağı ifade ediliyor. Türkiye Ulusal Verem Savaşı Derneği Genel Sekreteri Dr. Zülfü Sami Özgen’in açıklamaları da ülkedeki aşılama kampanyalarının tarihine ışık tutuyor. Özgen haberde 1953’ten bu yana Türkiye’yi yedi kez taradıklarını ve 40 milyondan fazla aşı yaptıklarını açıklıyor.
Cumhuriyet döneminde aşı uygulamaları
Türkiye Aile Hekimliği Dergisi’nin Nisan-Haziran 2016 tarihli sayısında yer alan “Cumhuriyet döneminde bulaşıcı hastalıklarla mücadele” başlıklı bir makalede de ülkedeki bazı hastalıklarla yapılan mücadelelere değiniliyor. Hatta, Mustafa Kemal Atatürk’ün hastalıklar konusundaki gelişmeleri 1 Mart 1922 tarihli TBMM konuşmasında dile getirdiği ve aşıların önemine dikkati çektiği belirtiliyor.
Yine makalede yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nde veremle savaşa ağırlık verildiği ve ilk verem aşılamalarının 1927 yılında yapıldığı ifade ediliyor. Ayrıca diğer hastalıklar için de rutin aşılama hizmetine 1930’da başlandığı; çiçek, difteri, boğmaca, tetanoz, BCG, polio ve kızamık aşıları uygulandığının altı çizililiyor.
Son olarak, 2017 yılında yayımlanan Birinci Dünya Savaşı Öncesi ve Savaş Döneminde Aşılama Uygulamaları ve Hemşirelik isimli makalede, 1930 tarih ve 1590 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu’na göre, Türkiye’de çiçek aşısının zorunlu hale geldiği de vurgulanıyor.
11 Eylül 1985’teki kampanyadan sonra ne oldu?
Dönemin başbakanı Turgut Özal, 11 Eylül 1985’te düzenlenen aşı kampanyasını 1980 öncesinin karanlık döneminden çıkma olarak değerlendirirken, dönemin cumhurbaşkanı Kenan Evren kampanya kapsamında çocuklara ilk aşıyı yapan kişi olmuş.
O dönem yaşananlar hakkında UNICEF’in 1986’da yayımladığı The State of the World's Children başlıklı bir rapordan bilgiler edinmek mümkün. UNICEF, Türkiye’de o yıllarda çeşitli hastalıklar yüzünden haftada 500’den fazla çocuğun hayatını kaybettiğinin altını çizerek kampanya kapsamında 5 milyon çocuğun aşılandığını ifade ediyor. UNICEF tarafından yine aynı isimle 1987’de yayımlanan diğer bir raporda ise 1985’teki aşı kampanyası sayesinde 22 bin ölümün engellendiği açıklanıyor.
Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı Bulaşıcı Hastalıklar Daire Başkanlığı tarafından 2000 yılında yayımlanan Genişletilmiş Bağışıklama Programı Genelgesi’ne göre, 1985 yılında yapılan aşılar sayesinde kızamıktan kaynaklı 25 bin, boğmacadan kaynaklı 10 bin ve poliodan kaynaklı 14 bin ölüm engellenmiş.
1967’deki bir aşı kampanyasında doktor Yasir Bilgiç tarafından aşılanan bir bebek.
Farklı kuruluşlardan yedi bilim insanının bir araya gelerek oluşturduğu “Measles Epidemiology and Elimination Strategies in Turkey” (Türkiye’de Kızamık Epidemiyolojisi ve Eliminasyon Stratejileri) isimliçalışmada da 1985 yılındaki aşı kampanyasından sonra kızamığın, Türkiye tarihindeki en düşük hastalık ve ölüm seviyesine ulaştığı tespit edilmiş.
İhsan Doğramacı kampanyaya öncülük etmiş
UNICEF Türkiye Milli Komitesi tarafından hazırlanan İhsan Doğramacı’dan Günümüze (1958-2018) başlıklı bir çalışmada Doğramacı’nın 1985’te düzenlenen ulusal aşı kampanyasındaki rolü üzerinde de durulmuş. Buna göre Sağlık Bakanlığı liderliğinde ve UNICEF’in desteğiyle yürütülen kampanyada İhsan Doğramacı, UNICEF Genel Başkanı James P. Grant ve UNICEF Türkiye Temsilcisi Richard Reid önemli çalışmalar yapmış.
Sonuç olarak kitapta bahsedildiği üzere Türkiye’deki ilk aşı kampanyasının 1985 yılında düzenlendiği iddiası doğru değil. Sözü edilen tarihten çok daha önce Türkiye’de aşı kampanyaları düzenlenmiş.
