Sosyal medyada paylaşılan bir gönderide Türkiye İstatistik Kurumunu’nun (TÜİK) hanehalkı bütçe anketini cevap vermek istemeyen bir kişiye bin 322 Türk Lirası idari para cezası kestiği iddia edildi. Facebook’ta 10 Kasım 2018’de bir kullanıcının paylaştığı iddia şimdiye kadar yaklaşık 500 defa paylaşıldı ve 114 beğeni aldı. Söz konusu iddia çeşitli haber siteleri tarafından paylaşıldı.
Sosyal medyadaki bazı kullanıcılar ve haber siteleri ise söz konusu hanehalkı bütçe anketinde kesilen cezanın nedeninin TÜİK görevlilerinin yönelttiği “Namaz kılıyor musunuz?” sorusuna Gülsüm Akkaya’nın cevap vermek istememesi üzerine kesildiğini iddia etti.
Sosyal medyada paylaşılan ve TÜİK’in kestiği cezayı gösteren belge gerçek
İddia konusu paylaşımlarda Gülsüm Akkaya isimli kişiye kesilen bin 322 Türk Lirası tutarındaki para cezasını gösteren bir belge yer alıyor. Bu belgenin üzerinde bulunan “Belge Sayısı” ve “Evrak Doğrulama Kodu” ile e-Devlet Kapısı’nda bulunan TÜİK - Elektronik Belge Yönetim Sistemi özelliği sayesinde belgenin kendisine ulaşılabiliyor. Ulaşılan belgeden sosyal medyada yayılan iddia konusu belgenin üzerinde herhangi bir oynamanın gerçekleşmediği görülüyor.
TÜİK İstanbul Bölge Müdürlüğü tarafından gönderilen belgede, Gülsüm Akkaya’nın 2018 Ekim ayı içerisinde gerçekleştirilen Hanehalkı Bütçe Araştırması için evini ziyarete gelen anketörleri geçerli bir mazereti olmaksızın reddettiği, bu eylemi nedeniyle Türkiye İstatistik Kanunu 54. maddesi gereği idari para cezasına çarptırıldığı ifadeleri yer alıyor.
Verilen idari para cezasının kaynağı Türkiye İstatistik Kanunu 54. maddesinin 2.fıkrası a, b ve c bentleri.
Belge ile ilgili TÜİK İstanbul Bölge Müdürlüğü ile görüşen teyit.org, belgenin doğruluğunu teyit etti. 19 Kasım 2018’de yapılan görüşmede İstanbul Bölge Müdürlüğü, bin 322 liralık para cezasının kişilere Türkiye İstatistik Kanunu’nun ilgili maddesi yüzünden kesildiğini ifade etti. Fakat ceza hemen kesilmiyor. Tek kişi, 2 kişi ya da 4 kişiden oluşan hanelerdeki vatandaşlar bilinçli olarak geçerli bir mazeret olmaksızın anketörlerin sorularını cevaplandırmazlarsa görevli anketörler öncelikle söz konusu kişileri uyarıyor. Bu uyarının ardından kontrolörler aynı uyarıyı yineliyor. Yinelenen uyarının ardından anketörler telefonla ilgili kişilere ulaşarak durumu bildiriyor. Sonrasında ise kişilere iddia konusu paylaşımlarda yer alan ve kişilere kurum tarafından kesilen idari para cezasını bildiren bir belge gönderiliyor.
TÜİK İstanbul Bölge Müdürlüğü, kişilerin bu ceza süreci gerçekleşmeden önce 1 ay boyunca evde olmayabileceklerini belirtti. 1 ay boyunca hanehalkından kimsenin evde olmaması, uzun süre hastanede bulunma, sağlık problemleri ve ölüm gibi nedenler cezayı gerektirmeyen geçerli mazeretler olarak sayılıyor. Para cezasının tahsili ise Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun’u gereği Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından gerçekleştiriliyor.
19 Ekim 2018 tarihli tebligat hala Muhtarlık’ta
TÜİK İstanbul Bölge Müdürlüğü’nden alınan bilgilere göre Gülsüm Akkaya’ya anketi cevaplaması konusunda bir uyarıda bulunulmuş. Uyarı tebligatı, PTT tarafından kendisi evde bulunulmayınca ikamet ettiği Zeytinburnu Beştelsiz Mahallesi Muhtarlığı’na bırakılmış. Beştelsiz Mahallesi Muhtarlığı ile görüşen Teyit, tebligatın tarihinin 19 Ekim 2018 olduğunu fakat Akkaya’nın tebligatı hala gelip almadığını belirtti. Bu durum göz önünde bulundurulduğunda Gülsüm Akkaya’nın adına düzenlenen cezanın öncesinde TÜİK’in gönderdiği uyarı tebligatından haberi olmadığı söylenebilir. Gülsüm Akkaya kendisine kesilen idari para cezasına itiraz etmek için kanuni yollara başvurduğunda bu durumu mahkeme karşısında öne sürebilir.
Hem TÜİK İstanbul Bölge Müdürlüğü’nden hem de Zeytinburnu Beştelsiz Muhtarlığı’ndan Gülsüm Akkaya’nın irtibat bilgilerine şu ana kadar ulaşılamadı. Bu nedenle Akkaya’nın TÜİK hanehalkı bütçe anketine cevap vermeme sebebi hala belirsizliğini koruyor.
Teyit'in görüştüğü İstanbul Bölge Müdürlüğü, cezanın amacının sadece istatistiki bilgi toplanması bilincinin vatandaşlara yaygınlaştırılma çabası olduğunu söyledi ve başka bir yaptırım amacı güdülmediğini belirtti.
Hanehalkı Bütçe Anketi enflasyonun hesaplanması için uygulanıyor
TÜİK’in gerçekleştirdiği hanehalkı bütçe anketi, yıllık enflasyonun hesaplanması yöntemlerinden biri olan ve tüketici referansında fiyatlardaki değişimin gösterildiği Tüketici Fiyat Endeksi’nin (TÜFE) ortaya çıkması için oluşturulan mal sepetlerinin tespiti için yapılıyor.
TÜİK’in internet sitesinde 2016 yılı hanehalkı tüketim harcamaları anlatılırken bu bütçe anketinden elde edilen tüketim harcamaları bilgileri ile; tüketici fiyat endekslerinde kullanılacak maddelerin seçimi ve temel yıl ağırlıklarının elde edilmesi, hanelerin tüketim kalıplarında zaman içinde meydana gelen değişikliklerin izlenmesi, milli gelir hesaplamalarında özel nihai tüketim harcamaları tahminlerine yardımcı olacak verilerin derlenmesi, yoksulluk sınırının belirlenmesi, asgari ücret tespit çalışmaları vb. diğer sosyo-ekonomik analizler için gerekli verilerin elde edilmesi amaçlandığı ifade ediliyor.
Anket katılımcıları adres bazında seçiliyor
TÜİK İstanbul Bölge Müdürlüğü ile yapılan telefon görüşmesinde teyit.org, anketin yapılacağı hanelerin TÜİK tarafından “tabakalı örnekleme” yöntemine göre seçildiği bilgisine ulaştı. Bölge Müdürlüğü’nün açıklamasına göre bu yöntem, ankete cevap verebilecek hanelerin rastgele adres bazında seçilmesini anlatıyor. Hanelerin seçiminde kişilerin durumu odak nokta sayılmıyor. Öncelikle belirli haneler seçiliyor ardından ve bu hanelerdeki kişilerin bilgisi Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü’nden alınıyor.
2014 yılında gerçekleştirilen hanehalkı bütçe anketinin mikro verisine TÜİK’in internet sitesinden ulaşmak mümkün. 1 Ocak - 31 Aralık 2014 döneminde her ay değişen bin 104, yıl boyunca toplam on üç bin 248 hanehalkında uygulanan anket sonucunda oluşturulan tablolardan da hanehalkının sosyo-ekonomik durumu, hanehalkı bileşimi, fertlerin istihdam durumu ve elde ettikleri yıllık gelirler ile hanehalkının bir ay boyunca yaptığı alt gruplar bazındaki tüketim harcamalarına ilişkin bilgilere ulaşıldığı söylenebilir.
Anketlerde dinle ilgili sorular yer almıyor
Anket, çeşitli soruların bulunduğu bir formdan oluşuyor. 2015 yılında yapılan hanehalkı bütçe anketi soru formuna internetten ulaşmak mümkün. 2015’te kullanılan formda dinle ilgili herhangi bir ifade bulunmuyor. TÜİK İstanbul Bölge Müdürlüğü ile görüşen teyit.org, yapılan güncel anketlerde hala 2015 yılına ait soru formunun kullanıldığı bilgisine ulaştı. Bu bilgiler ışığında hanehalkı bütçe anketinde “Namaz kılıyor musunuz?” gibi kişilerin dinle ilgili pratiklerinin sorgulandığı herhangi bir soru bulunmuyor.
Dinle bağdaştırılabilecek tek soru hanehalkının tüketim dışı harcamalarının tespiti için bir öneme haiz olan ve anketin 7.bölümünde yer alan “dinsel harcamalar” sorusu. Ailenin verdiği zekat, fitre, yardım miktarı anketin soru formunda bulunuyor.
Hanehalkı bütçe anketinin soru formunun yedinci bölümünde yer alan “tüketim dışı harcamalar ve nakdi girişler”
TÜİK anket sorularını neye göre hazırlıyor?
TÜİK’te yer alan bilgilere göre söz konusu anket, bir hanedeki gelir-gider dengesinin ölçülmesi için önemli olan “En çok hangi ürün alındı?” gibi sorularla bir sonraki dönemin enflasyon sepetine girecek markadaki ürünlerin tespiti sorularını içeriyor. Bu sorularla her sene bir üründen en çok tercih edilen markanın hangisi olduğu sonucuna varılabiliyor. Ayrıca sitede yer alan bilgilerden soru kağıdındaki bölümlerin kapsamını da görmek mümkün.
Bu soruların cevaplanması için hanehalkı üyelerinden 1 ay boyunca yaptıkları harcamalarında “mal ve hizmetin adı, tanımı” , “ölçü birimi”, “miktarı”, “toplam değeri” ve “alışverişin yapıldığı yeri” kaydetmeleri isteniyor. Bu kayıtların sonucunda Hanehalkı sosyo-ekonomik durum tüketim harcaması ve fertlere ilişkindeğişkenlere ulaşılıyor. TÜİK’te yer alan bilgilere göre anket soruları oluşturulurken konut, gayrimenkul gibi veri türleri ve toplamda 130 adet hanehalkı değişkeni kullanılıyor. Hanenin sahip olduğu gayrimenkul miktarı, değeri gibi sorular bu değişkenlere göre oluşturuluyor.
Dinle ilgili sorular başka bir anket çalışmasında yer almıştı
29 Kasım 2013’te yayımlanan bir haberde TÜİK eski Başkanı Birol Aydemir’in Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) milletvekili Sezgin Tanrıkulu’nun o dönem meclise taşıdığı “dinle ilgili soruların sorulduğu TÜİK anketi” iddiası üzerine yaptığı açıklamalar yer almıştı. Habere göre Aydemir açıklamasında, TÜİK’in herhangi bir sebeple kişilerin dini hayatına yönelik sorular sormadığını bu çalışmanın Diyanet İşleri Başkanlığı’nın hazırladığı Türkiye’de Dini Hayat Araştırması’na kaynak oluşturmak üzere TÜİK tarafından bir ortak çalışma ile uygulandığını belirtmişti. Söz konusu çalışma 2014 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayımlanmış. Çalışmanın istatistiki verilerinin oluşturulmasında TÜİK’ten yararlanılmış. Türkiye’de Dini Hayat Araştırması’nın anket sorularında ise “Namaz kılıyor musunuz?” , “Aşağıdaki namazları ne sıklıkta kılıyorsunuz?” gibi sorular yer almakta. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın “din ve vicdan hürriyeti” başlığını taşıyan 24. maddesine göre “Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz.” Buna göre TÜİK’in kendi yaptığı ankette böyle bir soruyu yöneltmesi mümkün görünmüyor. Bu nedenle Diyanet İşleri Başkanlığı’nın anketine cevap verme zorunluluğu bulunmuyor ve bu soruyu cevap vermeyi reddetmesi üzerine kimseye herhangi bir yaptırım uygulanamayacağı söylenebilir.
Benzer haberler daha önce de medyada yer almıştı
TÜİK’in kestiği cezalarla ilgili haberler daha önce de medyada yer almıştı. Haber sunucusu Defne Samyeli de Ekim 2013’te hanesinde yapılmak istenen hanehalkı bütçe anketine katılmayı reddetmişti. Samyeli’ye bu eylemi nedeniyle gönderilen 993 Türk Lirası cezayı içeren ihtar sonrası Samyeli sulh ceza mahkemesine başvurmuştu. Daha sonra Defne Samyeli 21 Şubat 2014’te Anayasa Mahkemesi’ne yaptığı bireysel başvuruda Anayasa'nın 20. maddesinde tanımlanan özel hayata saygı hakkı ile 25. maddesinde düzenlenen düşünce ve kanaat hürriyetinin ihlal edildiğini savunmuştu.Mahkeme kararında bu istemleri reddederek idari para cezasının Anayasa’nın 10. maddesindeki “ölçülülük” ilkesini ihlal etmediğini belirtmişti.
İdari para cezasıyla ilgili 28 Aralık 2011’de Resmi Gazete’de yayımlanan bir Anayasa Mahkemesi kararı daha bulunuyor. Bu kararda da Anayasa Mahkemesi, cezanın niteliğinin sorumluluğunun idari ve adli makamlarda olduğunun altını çizdiği görülebiliyor.
