Suriye iç savaşının ardından 2011’den bu yana Türkiye’ye 3 milyonun üzerinde Suriyeli sığındı. Suriyelilere yönelik önyargı nedeniyle uzun yıllardır birçok yanlış bilgi dolaşıma sokuluyor. Bu yanlış bilgiler çoğu zaman nefret söylemine varan tepkilere neden olabiliyor.
Bu kez Suriyelilerin Türkiye’de 5 binin üzerinde şirket kurduğu ve vergi ödemedikleri iddiaları ortaya atıldı. Vergi ödemedikleri gibi destek kredisi aldıkları da öne sürülüyor. İddianın arkasındaki motivasyon özellikle salgın şartlarında Türkiye’deki işletmelerin yaşadığı ekonomik zorluklarla bağlantılı. Bunu, paylaşımlarda yer alan “Biz batarken onlar dükkan üstüne dükkan açıyorlar” ifadesinde de görebiliyoruz.
Suriyeliler 15 binin üzerinde şirket kurdu
Kitlesel göçleri zorunlu kılan insani krizlerde, hem yerel halk hem sığınmacılar için en hassas konulardan biri de kaynakların paylaşımı. Toplumun Suriyeli sığınmacılara yönelik önyargılarını besleyen iddialar da en çok burayı hedef alıyor.
İddiayı sorgulamak için öncelikle verilerle Suriyelilerin Türkiye’de ne kadar şirket kurduğuna bakalım. Anahtar kelimelerle arama motorlarında araştırma yaptığımızda 26 Şubat 2019 tarihinde Ticaret Bakanı Ruhsar Pekcan’ın bu konudaki açıklamasına rastlıyoruz. Pekcan o dönem Türkiye’de en az bir ortağı olan Suriye uyruklu şirket sayısının 15 bin 159 olduğunu açıklamış. Bakan Pekcan, şirketlerin en fazla İstanbul, Gaziantep, Mersin, Hatay ve Mersin’de faaliyet gösterdiği bilgisini de vermiş.
Türkiye’deki Suriyeli şirketlere yönelik çok sayıda rapor da yer alıyor. Bu raporlarda da Suriyeli şirketlere yönelik verileri görebiliyoruz. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri merkezli sivil toplum kuruluşu Building Markets’in yayınladığı bir raporda, 2011-2018 yılları arasında Türkiye’deki Suriyelilerin 10 binden fazla şirket kurduğu bilgisi yer alıyor (sf. 4). Temmuz 2020 itibariyle ise 9 bin 41 Suriyeli şirketin kurulduğu bilgisi yer alıyor. Dolayısıyla günümüze geldiğinde Türkiye’deki Suriyeli şirketlerde önemli bir artış gözlendiği söylenebilir.
Yine TOBB’un ticaret sicili verilerinden derlediği çalışmaya göre 2015 ila 2020 yıllarında Türkiye’de sermayedarları arasında Suriyelilerin bulunduğu 7 binin üzerinde şirket kuruldu.
Suriyeli şirketlerin ekonomiye etkisi olumlu
Suriyeliler tarafından kurulan işletmelerin iddiada belirtilenden çok daha fazla olduğunu veriler ortaya koyuyor. 2011 yılında Suriyeli şirketler Türkiye’deki yabancılar tarafından sahip olunan tüm şirketlerin yüzde 2’sine denk geliyordu. Günümüzde ise bu oran yüzde 20'nin üzerinde.
Peki bu neye işaret? Raporlar ülke ekonomisine ve istihdama katkıları bakımından, Suriyeli işletmelerin olumlu etkisine işaret ediyor. Suriyelilerin kurduğu işletmelerde çoğunlukla Suriyeliler istihdam ediliyor. Building Markets’in raporuna göre Suriyeli girişimciler Türkiye’deki Suriyeli nüfusun yüzde 7’sine iş imkanı sağlıyor.
Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı'nın (TEPAV) 2019 yılı verilerine göre ise yaklaşık 250 bin Suriyelinin bu şirketler tarafından sağlanan istihdamın avantajlarından yararlandığı belirtiliyor. Bu uyum sürecinde işsizlik sorununa çare olması bakımından çok önemli.
Suriyeli işletmelerin yüzde 80’i bir ila dokuz işçi çalıştıran ya da kendini finanse eden mikro işletmeler. Ayrıca Suriyeli işletmeler en çok toptan ve perakende ticaret alanında faaliyet gösteriyor (sf. 4).
Building Markets’in verilerine göre Suriyelilerin Türkiye’de en çok faaliyet gösterdiği alanların sıralaması.
TEPAV da Suriyeli girişimcilerin ekonomi üzerinde olumlu etkileri olduğundan söz ediyor. Building Markets de 2011-2018 tarihli verilerinin yer aldığı raporundaki tahminlere göre, Suriyeliler 2011 yılından 2018 yılına kadar Türk ekonomisine 1 – 1,15 milyar dolar veya kişi başına 290-330 dolarlık yatırım yaptı.
Suriyeliler de vergi ödüyor
İddianın tamamen yanlış olduğu boyut var; Suriyelilerin vergi ödemediği iddiası. Bu iddia geçmiş yıllarda da birçok kere gündeme geldi ve yetkililerce defalarca yanlışlandı.
Suriyeliler Türkiye’de işyeri açtıklarında bunu Türk Ticaret Kanunu'na uygun şekilde yapmak zorunda. 4875 sayılı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu’na göre, yabancılar tarafından kurulan şirketler, diğer tüm Türk şirketleri ile eşit haklara sahip. Bu durum Suriyelilerce kurulanlar için de geçerli. Dolayısıyla Suriyelilerin açtığı işletmeler vergiden muaf değil. Her ticari işletme gibi onlar da vergi ödemekle yükümlü.
Geçici koruma altındakilerin işyeri açma prosedürlerine baktığımızda da böyle bir muafiyete rastlamıyoruz. Suriyeliler de işyeri açmak için öncelikle vergi dairesine dilekçe ile başvurmak zorunda. Vergi levhası aldığında da vergi açılışı yapılıyor. Ayrıca yine Türk vatandaşları gibi esnaf odasında sicil kaydı oluşturmak zorunda.
Mülteciler Derneği de her ticari işletmenin vergi ödemekle yükümlü olduğunu, Suriyeli esnafların da vergi konusunda muafiyeti ve ayrıcalığı olmadığının altını çiziyor.
İçişleri Bakanı Süleyman Soylu da 2019 yılında Suriyelilere Türk vatandaşlarıyla aynı prosedürlerin uygulandığını söylemişti.
Teyit, Suriyelilerin vergi ödemediği iddiasını, bir vergi dairesine de sordu. Görüştüğümüz yetkili Suriye vatandaşlarına istisna uygulanacağına dair herhangi bir madde olmadığını, vergi ödemekle yükümlü olduklarını açıkladı.
Kayıt dışı olarak faaliyet gösterenlerin vergi vermemesi ihtimali ise, Suriyelilere tanınan bir ayrıcalıktan kaynaklı değil. Vergi denetimi illerde ve ilçelerde yetkili olan vergi müdürlüğüne bağlı personelce yapılıyor. Bir işletmenin vergi vermediği tespit edilirse bu Gelir İdaresi Başkanlığı’na ihbar edilebilir. Suriyeliler hem kendileri için hem de çalışanları için çalışma izni de almak zorunda. Aile, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın Geçici Koruma Sağlanan Yabancıların Çalışma İzinlerine Dair Uygulama Rehberi’nde de çalışma izni gerekliğinden bahsediliyor. Ayrıca işyeri açmak isteyen Suriyeliler de Göç İdaresi’nden ikamet izni almak zorunda.
Girişimciler birçok zorlukla yüzleşmek durumunda
Suriyeliler, işletmelerini yönetirken birçok engelle de karşılaşıyor. TEPAV bu engellerin finansmana erişim, vergi oranları ve iş kanunları olduğunu belirtiyor. Building Markets’in araştırmasında ise en çok bildirilen zorluklar arasında rekabet, hükümet yasaları, politikaları, bürokrasi ve yüksek vergiler var (sf. 4).
Building Markets’in verilerine göre Suriyelilerin yaşadığı zorluklar sıralaması.
Suriyeli işletmelerin karşılaştığı en büyük engellerden biri de dil bariyeri. Türkçeye hakim olmamalarından kaynaklı olarak kanunları, bankacılık düzenlemelerini anlamakta zorluk yaşıyorlar. Yanı sıra sınırlı müşteri tabanı, teşviklere ve işletme desteklerine erişim gibi zorlukları da var.
