Sosyal medyada paylaşılan bir videonun Çin’den kaçak olarak Türkiye’ye sokulduğu belirtilen kimyasalı gösterdiği iddia edildi. Paylaşımlara göre söz konusu kahverengi kimyasal sıvı su ile karıştırıldığında süt elde ediliyor. İddiaya göre elde edilen bu süt daha sonra piyasada da satılıyor.
“Allah belanı vermesin” isimli Facebook sayfasında paylaşılan video bugüne dek 58 bin kez paylaşıldı, aynı video 2.7 milyondan fazla görüntülenme aldı. Namaz AŞKI isimli sayfadaki gönderi ise 18 bin kez paylaşıldı.
Videonun Çin’den Türkiye’ye getirilen kaçak bir kimyasalın suyla karıştırıldığında süte dönüştüğünü gösterdiği ve bu kimyasalın piyasada satıldığı iddiası doğru değil. Videoda görülen kahverengi kimyasal, temizlik maddesi olarak kullanılan beyaz fenil çözeltisini ya da bor yağının suyla tepkimesini gösteriyor. Videonun çekildiği yer ise Hindistan. Hindistan’da sentetik süt yapımı adı altında beyaz fenil çözeltisi kullanılarak süte benzeyen bir sıvının piyasada satıldığı biliniyor. Türkiye’de ise böyle bir sıvının satıldığına dair bir bilgiye ulaşılamıyor.
Videodaki kahverengi madde beyaz fenil ya da bor yağı; ortaya çıkan süt değil
Su ile karıştırılınca elde edilen madde süt değil. YouTube’da, temizlik maddesi olarak kullanılan beyaz fenilin nasıl üretilebileceğini gösteren pek çok video bulunuyor. Bu videolar incelendiğinde, iddia videoda yer alan karışımın süt değil beyaz fenil çözeltisi olabileceği anlaşılıyor.
Çam yağı, konsantre fenil ve emülsiyonlaştırıcı birlikte kullanıldığında elde edilen yağ ile su bir araya geldiğinde, görünüşü süte benzeyen beyaz bir sıvı elde ediliyor. İddia konusu videodaki kişinin de bu karışımı suyla karıştırdığı düşünülebilir. Kullanılan maddeler göz önünde bulundurulduğunda sıvının tat ve kokusunun sütten ayrılabileceği söylenebilir.
Ayrıca CNC (bilgisayar tabanlı) torna tezgahlarında bazı metallerin talaşlı imalatlarında belirli parçaları kesmek için kullanılan sıvılardaki bor yağı da suyla karıştırılınca beyaz renk alıyor. YouTube’da yayımlanan bir bor yağı çözeltisi hazırlama videosundan yola çıkarak iddia konusu kahverengi maddenin bor yağı olabileceği ihtimalini de göz önünde bulundurmak gerekiyor. Bor yağı kokusuz bir madde ve su ile karıştırıldığında herhangi bir koku açığa çıkarmıyor. Fakat Makine Eğitimi’nde yer alan bilgilere göre bor yağı su ile karıştırıldığında oluşan çözeltinin içerisindeki yağ taneleri damlacıklar halinde kalıyor. İddia videoda ise bu net olarak görülmemekte. Söz konusu videoda hazırlanan karışım sonucunda oluşan sıvı oldukça homojen.
YouTube’da yer alan başka bir bor yağı hazırlama videosunda da karışım hazırlanırken öncelikle suyun hazırlanması ardından ise bor yağının eklenmesi gerektiği bilgisi veriliyor. Söz konusu videoda bu durumun tam tersi gerçekleştiği için iddia maddenin bor yağı olduğunu söylemek oldukça güç.
Teyit sitesi Fatabyyano da iddia videolarda görülen yağ bazlı karışımın temizlik için kullanılan beyaz fenil çözeltisi olabileceğini belirtiyor. Hindistan’dan The Lallantop isimli sitede yer alan bir analizde de aynı şekilde bu sıvının fenil çözeltisini gösterdiği ifade ediliyor. The Quint’te yer alan bir analizden de aynı bilgilere ulaşmak mümkün.
teyit.org’un görüştüğü bir kimyager, videodaki kahverengi sıvının sadece yağ bazlı bir ürün olabileceğini belirtti. Bu bilgi ışığında videoda görülen kahverengi sıvının beyaz fenil çözeltisi ya da bor yağı olma olasılığının altının çizildiği söylenebilir.
teyit.org’un görüştüğü İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Kimya Bölümü doktora öğrencisi Sebahat Topal ise videodaki kahverengi sıvının Hindistan’daki “sentetik süt” yapımınından olduğunu belirtti. Topal, hem prosedürün kolay olduğunun hem de hazırlanan karışımların glikoz benzeri maddelerle koku ve yoğunluğunun süte benzetilebileceğinin ve bunun maliyetinin başka kimyasal maddeler kullanılmasından daha az olduğunun altını çizdi. Fakat videoda görülen sıvı oldukça koyu. Beyaz fenilin kullanıldığı sentetik süt hazırlama aşamalarını gösteren videolardaki sıvılar ise daha açık renkli. The Lallantop’ta yer alan bilgilere göre bunun sebebi fenil çözeltisine konan çam yağının oranın fazla olması. Normalde yağ bazlı sıvı su ile karıştığında daha bulanık bir görüntü alması gerekirken söz konusu videoda çam yağı sayesinde kahverengi sıvı suyun içerisinde daha fazla sabit kalıyor.Buradan hareketle de söz konusu videolardaki sıvının beyaz fenil çözeltisini gösterme ihtimalinin altı çizildiği söylenebilir.
Video ShareChat uygulaması ile yayılmış
Sosyal medyada dolaşan videonun sol üst köşesinde bir uygulamanın ismi dikkat çekiyor.
Ekim 2018’de yayılmaya başlayan iddia video, “ShareChat” isimli uygulamada kaydedilmiş. ShareChat, Hindistan’da yaygın biçimde kullanılan video odaklı bir sosyal medya platformu. ShareChat konum bazlı çalışıyor. Yani bir videonun bu platformda paylaşılabilmesi için ShareChat yardımı ile kaydedilmiş olması gerekiyor. Sonradan bir video sisteme yüklenemiyor. Bu nedenle iddia konusu video ilk olarak Hindistan’da kaydedilmiş.
Bangalore merkezli doğrulama sitesi Check4Spam’in analizi incelendiğinde de iddianın ilk olarak Ekim 2018’de Hindistan’da dolaşıma girdiğini görmek mümkün. Facebook’ta Hint Rohit Borana’nın Ekim 2018’de paylaştığı video şimdiye kadar 3 milyon 400 bin defa izlendi.
Borana’nın paylaşımının altında “Dünya Sağlık Örgütü’ne göre Hindistan 140 milyon süt üretiyor. Toplamda ise Hindistan’da 500 milyonun üzerinde süt satılıyor. Hindistan’ın süt değil zehir içtiklerini söylüyorlar. Bu nedenle Hindistan nüfusunun %87’si kanser tehlikesi ile karşı karşıya kalabilir.”
Video Hindistan’dan
İddia videoda zeminde gözüken yazılarda “GIDC Industrial Estate 393 002 Dist. Bharuch” adresi görülüyor. Bu adres Hindistan’ın Bharuch kentindeki Gujarat Industrial Development Corporation (GIDC) - Gujarat Endüstri Geliştirme Şirketi’ne ait endüstri bölgesini işaret ediyor.
Gaz ve yağ üretimi yapılan ve posta kodu 393 002 olan Ankleshwar’a da çok yakın olan sanayi bölgesinde pek çok kimya fabrikası bulunuyor.
Sanayi bölgesinde yer alan Shreeji Chemical Industries (Shreeji Kimyasal Endüstrileri) gibi üretim tesislerinin fenil üretmekte olduğu da görülebilir. The Lallantop ekibi adı geçen bölgedeki tesislere ulaşmaya çalışmış. The Lallantop’un YouTube’da yayımlanan bir videosunda, iddia videoda gözüken varilin çeşitli bölgelerde dolumu yapılan kimyasal sıvılardan olabileceği o nedenle içerisinde sürekli farklı kimyasalların bulunabildiği anlatılıyor.
İddia videonun ShareChat uygulaması üzerinden kaydedilmesinden ve videoda görünen varilin üzerindeki bilgilerden olayın Hindistan’da yaşandığı söylenebiliyor.
Hindistan’daki süt problemi
YouTube’da 7 Ağustos 2014’te yayımlanan bir videoda Hindistan’daki bazı kişilerin palmiye yağı, şampuan gibi maddeleri kullanarak sahte süt yaptıkları anları görmek mümkün.
Economic Times’de 5 Eylül 2018’de yer alan bir haberde Hindistan Hayvan Sağlığı Kurulu’na (India Animal Welfare Board) bağlı Gıda Güvenliği ve Standartları Otoritesi’nin açıkladığı rapora göre Hindistan’daki süt ve süt üretimi standartları normalin oldukça altında yer alıyor. Aynı haberde kurul üyelerinden Mohan Singh Ahluwalia, Hindistan’da bu düşük seviyenin sebebinin süte karışan deterjan, beyaz boya, rafine yağ gibi maddeler olduğunu belirtiyor. Kurul üyesi ayrıca bu karışımların ise organ yetmezliğine kadar ciddi sağlık sorunlarına yol açabileceğini ifade ediyor. Yayınlanan raporun ardından Hindistan’da sıkça tartışılan süt konusu bu videonun yayılmasına sebep olmuş olabilir. Ayrıca bu konuda yayımlanmış başka makaleler de bulunmakta. 
Sentetik ve doğal sütün fiziksel ve kimyasal özelliklerinin farklılıkları.
Et ve Süt Kurumu 2017 Sektör Raporu’na göre inek ve manda sütü üretiminde Hindistan 2016’da toplam 152 bin 416 tonla birinci sırada yer alıyor. Ulusal Süt Konseyi’nin 2016 Süt Raporu’na göre ise 2015’te Hindistan’da üretilen inek ve manda sütlerinin sadece yüzde 15’i sanayiye aktarılmış. Süt üreticisinden sanayide bu sütün işlenip peynir, tereyağı, süt tozu gibi ürünlerin elde edilmesi için aktarılan çiğ süt miktarının düşük olduğu görülüyor. Buradan hareketle Hindistan’da üreticiden tüketiciye direkt süt satışının oldukça fazla olduğu söylenebilir. Hindistan’ın nüfusu yaklaşık 1,3 milyar. iOrganic’te yer alan bir yazıya göre süt üreticisi çiftçinin sentetik süt imalatına yönelmesinin sebeplerinden biri fazla nüfusa ucuz süt servis edebilmek. Aynı yazıda aracı kişilerin ise üretici çiftçiden aldıkları sütü satıcılara ulaştırana kadar iyi muhafaza edebilecek teknik ekipmandan (soğutucu dolaplar gibi) yoksun oldukları için sentetik süt imalatına yönelmiş olabileceklerinin altı çiziliyor.
Hindistan Gıda Güvenliği ve Standarları Otoritesinin (Food Safety and Standarts Authority India-FSSAI) 2017 yılında yayımladığı düzenlemeye göre satılan ve üretilen sütlerin hijyen koşulları Dünya Sağlık Örgütü standartlarında olması gerekiyor. Düzenlemeye göre sütlerin kullanıma hazır hale getirilmesi sırasında içerisine sadece belirli miktarda su ya da şeker katılabilmesine izin var.
Marsinhbhai Enstitüsü’nden Deepak Mudgil ve Shwata Barak’ın bir makalesinde Hindistan’da sentetik sütün nasıl hazırlandığı anlatılıyor. Makalede sentetik karışımının sütün hacmini ve sonuç olarak kâr marjını arttırmak amacıyla ziraat ürünü olduğu ve tamamen sütten farklı bir bileşene sahip olduğu belirtiliyor. Makalede yer alan bilgilere göre Hindistan sokaklarında hazırlanan sentetik karışımların içerisinde toz haline getirilmiş deterjan ya da sabun; sodyum hidroksit, bitkisel yağ, tuz ya da üre ve nötralize edici çeşitli maddeler bulunuyor. Adı geçen maddeler karıştırıldığında da kahverengi bir renk alabiliyor. Bu nedenle iddia konusu kahverengi maddenin bu bileşimlerin karışımı olduğu (sentetik süt hazırlanışında kullanılan maddelerin karışımı) söylenebilir. Fakat kahverengi sıvıyı ayırt etmek çok güç olduğu için kesin olarak bir sonuca varılamamakta. Sentetik sütler kaynatıldığında sarımsı bir renk alıyor.
Peki kimyasal yollardan süt üretmek mümkün mü?
Hayvansal sütü kimyasal maddelerle üretmek mümkün değil. Sütün yaklaşık %87’si zaten sudan oluşuyor. Sütün içerisindeki suyun kurutulması ile süt tozu elde ediliyor. Bunun dışında internette sentetik ve “süte benzer” ürünleri üretmenin çeşitli yöntemleri bulunabiliyor. Örneğin YouTube’daki bir videoda bir kullanıcı kimyasal tepkime yoluyla dış görünüşü süte benzeyen bir sıvı üretmiş.
Kimyasal maddelerle üretilmiş süt benzeri ama süt olmayan sıvının formülü.
Ayrıca teyit.org’un görüştüğü ve süt ürünleri alanında çalışan kimyager günlük tüketilen sütün kimyasal yollardan üretilmesinin mümkün olmadığını ifade etti. Ayrıca süt tozundan elde edilen sütün süt tozu ve suyun yeniden karıştırılarak oluştuğunu, kaynağın yine süt olduğunu, bu yolun kimyasal bir yöntem olmadığını da belirtti.
Türkiye’de sentetik süt var mı?
Türkiye’de sütlerin Hindistan’daki gibi sentetik olarak hazırlanmasıyla ilgili medyada yer alan herhangi bir habere ya da akademik bir çalışmaya şimdiye kadar rastlanmadı. Sütün yerel perakendecilerden son tüketiciye arzına ilişkin en son düzenleme ise 27 Nisan 2017’de Resmi Gazete’de yayımlanan Çiğ Sütün Arzına Dair Tebliğ. Tebliğde sokakta satılan sütlerle ilgili bir kısıtlamaya rastlanmıyor. Fakat tebliğde yer alan sütlerin ambalajlanıp etiketlenmesi ve ari işletmede üretimi zorunlulukları sokakta süt satışını neredeyse imkansız hale getiriyor. Ayrıca tebliğin “Çiğ Süt İçin Gereklilikler” başlıklı sekizinci maddesinin (b) bendinde sütlerin “süt bileşenleri dışında hiçbir madde içeremeyeceği” ibaresi de yer alıyor. Yani son düzenlemeye göre süt sokakta da satılsa içerisinde başka bir kimyasalın bulunması kanunen yasak denilebilir.
Ulusal Süt Konseyi’nin 2016 Süt Raporu’na göre 2015 yılında Türkiye’de 15,7 milyon ton inek ve manda sütü üretilmiş ve bu sütlerin 8,2 milyon tonu sanayiye aktarılmış. Sanayiye aktarılan süt oranı yüzde 52,2. Bu değer Hindistan’da sanayiye aktarılan inek ve manda sütünün yaklaşık 4,5 katı. Bu oran Türkiye’de üretilen çiğ sütlerde “sentetik süt” olma ihtimalini daha da düşürdüğü söylenebilir.
Sonuç olarak videonun Çin’den Türkiye’ye getirilen kaçak bir kimyasalın suyla karıştırıldığında süte dönüştüğünü gösterdiği ve bu kimyasalın Türkiye’de piyasada satıldığı iddiası doğru değil. Videodaki kahverengi sıvı Hindistan’da sentetik süt hazırlığı sırasında kullanılan beyaz fenil çözeltisini ya da bor yağını gösteriyor. Hindistan’da sentetik süt hazırlanması ise ciddi bir sağlık problemi. Bu sentetik sütler kar marjını artırmak için hazırlanıyor. Sentetik sütler, doğal sütlerden farklı olarak kaynatıldığında sarımsı bir renk alıyor. Beyaz fenil çözeltisinin içerisinde de sabun, deterjanlar ve çeşitli yağlar bulunuyor. Videonun çekildiği yer ise Hindistan.
