Yeni madeni ve kağıt paraların basılacağına dair iddialar hem haber sitelerinde hem de sosyal medyada son zamanlarda sıklıkla yer alıyor.
Bu iddialarda Merkez Bankası’nın 1000 TL ve 500 TL’lik yeni banknotlar, Darphane’nin de 5 TL ve 10 TL'lik madeni para basacağı dile getiriliyor. Hatta bu konuda kalıpların bile hazır olduğu ve Cumhurbaşkanından onay beklendiği öne sürülüyor.
Ara ara gündeme taşınan konu ekonomi yazarı Uğur Gürses’in Kasım ayında Twitter hesabından “Enflasyon yangınında mevcut kağıt paralar yetmiyor; en büyük kupür kağıt para talebi artıyor. Giderek bu da yetersiz kalacak. 500 ve 1000'likler kaçınılmaz” demesi üzerine yeniden tartışılmaya başlandı.
Gürses’in paylaşımında en büyük iki kağıt paranın tedavüldeki payını gösteren bir grafik de bulunuyor.
Benzer iddialar ağustos ayında Cumhuriyet gazetesine de taşınmıştı. Haberde CHP Uşak milletvekili Özkan Yalım’ın açıklamalarına yer verilmiş. Yalım’a göre hem 2,5, 5 ve 10 TL’lik madeni hem de 500 ve bin TL’lik yeni kağıt paralar basılacak. Yalım, Merkez Bankası ve Darphane’nin konuyla alakalı hazırlık yaptığını da öne sürüyor.
Bin ve 500 liralık kâğıt para basılacak mı?
Yeni madeni ve kağıt paraların basılacağı iddiaları gündeme geldikçe yetkililer tarafından reddediliyor. Hazine ve Maliye Bakanı Nebati ağustos ayında yaptığı açıklamada, iddiaların doğru olmadığını, yeni kağıt para basılmayacağını ifade etmişti.
Konuyla alakalı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdür yardımcısı Güven Pado da haberlerin gerçeği yansıtmadığını söylemişti.
Nisan ayında da Merkez Bankası Başkanı Şahap Kavcıoğlu böyle bir hazırlıkları olmadığını belirtmişti.
Liradaki değer kaybı para basımı iddialarını gündemde tutuyor
Yetkililerin açıklamalarına rağmen yeni madeni ve kağıt para basımıyla ilgili iddiaların kamuoyunda bu kadar sık tartışılmasının arkasında yatan sebeplerden biri Türk lirasının değer kaybetmesi ve artan enflasyon.
Google’da anahtar kelimeler ile arama yaptığımızda konuyla alakalı geçmişte yapılan tartışmalara da ulaşıyoruz. Türk parasının değer kaybettiği ve daha büyük kağıt paraya ihtiyaç olduğu ifadelerinin 2016 yılında Sözcü gazetesinde Erdoğan Süzer tarafından gündeme getirildiği görülüyor. İddia sosyal medyada ve forum sitelerinde de tartışılıyor.
Ekonomi yazarı Uğur Gürses nisan ayında yayınlanan “500’lük banknota doğru” yazısında eldeki paraların yetersiz kaldığını yazıyor: “Cebimizdeki en küçük banknot küpürü olan 5 TL, artık dolmuş indi-bindi ücretine, tek yön metro ücretine yetmiyor. Yakıcı enflasyon vatandaşı daha büyük kupür kullanımına itiyor.”
Gürses, artan enflasyonda daha büyük küpürlerin kullanılmasının ihtiyaç ve zorunluluk olduğunu belirtiyor. Yani paranın değerinin azalması daha büyük küpür ihtiyacını artırıyor. Şu an değeri 10,75 dolar olan 200 Türk lirası, dolaşıma girdiği 1 Ocak 2009 tarihinde 130 dolar seviyesindeydi.
Daha büyük bir paraya ihtiyaç var mı?
Gürses’in “500’lük banknota doğru” başlıklı yazısında belirttiği şu nokta da dikkat çekiyor:
“Emisyon uzmanı merkez bankacıların, en büyük kupürün emisyon içindeki payının yüzde 50'yi geçmesi halinde yeni bir büyük kupürün dolaşıma çıkarılmasının bir zorunluluk olduğunu not ediyorlar.”
Benzer ifadeler Ziraat Bankası eski genel müdür yardımcısı Şenol Babuş’un nisan ayında Twitter üzerinden yaptığı bir paylaşımda da yer alıyor. Babuş, dolaşımdaki en büyük kağıt para miktarının yüzde 50’yi geçmesi halinde daha büyük bir kağıt para çıkarılması gerekliliğinin uluslararası bir kabul olduğunu öne sürüyor.
Merkez Bankası eski başkanı ve İyi Parti milletvekili Durmuş Yılmaz da para basımıyla alakalı kendisine bir bilgi gelmediğini, ancak dolaşımdaki en büyük para biriminin yüzde 50’yi aşması halinde daha büyük bir banknota ihtiyaç olduğundan bahsetmişti.
“Tedavüldeki banknotlar” anlamına da gelen emisyon hacmi, Merkez Bankası tarafından piyasaya sürülen banknotların toplam tutarını ifade ediyor. En büyük kağıt para birimi olan 200 TL’nin toplam tutar içindeki payının yüzde 50’yi aşması paranın alım gücünün düştüğünün işaretlerinden.
İddiaların dile getirildiği Nisan ayında 200 TL’nin toplam tutar içindeki payı yüzde 42 idi. Ancak şu an yüzde 50’yi geçerek yüzde 54’e dayandığı görülüyor.
Merkez Bankası’nın sitesinden ekim ayına ait kağıt paraların tedavüldeki banknotların tutarlarına ulaşabiliyoruz. 200 TL’nin tutarının toplam içindeki oranın yüzde 54 olduğunu bu iki değeri kullanarak hesaplayabiliriz.
Teyit konuyla alakalı bir uluslararası kabul olup olmadığını Bilkent Üniversitesi Ekonomi Bölümü’nden Prof.Dr. Hakan Kara’ya sordu. Kara, en büyük paranın toplam tutar içindeki payının yüzde 50'yi geçmesi halinde daha büyük bir kağıt para çıkarılmasının bir gereklilik olduğu yönünde uluslararası ölçekte kabul edilmiş bir standart olmadığını ama etkin emisyon yönetimi açısından en büyük paranın toplam tutar içindeki payının çok büyümemesinin tercih edildiğini söyledi.
Kara, genelde seçim öncesi yeni kağıt para çıkarılmasının da tercih edilen bir durum olmadığını, gerekirse matbaanın üç vardiya çalışabileceğini ancak daha büyük, değerli yeni banknot basılmayacağının altını çizdi.
Kadir Has Üniversitesi Ekonomi Bölümü’nden Prof. Dr. Erinç Yeldan da yeni para basımının yaratması muhtemel olumsuz beklentileri seçim öncesinde hükümetin göze almayacağını belirtti.
Paraların maliyeti arttı mı?
İddiaların dayandığı diğer nokta paraların maliyetinin artması. Cumhuriyet Halk Partisi Uşak Milletvekili Özkan Yalım Ağustos 2022’de Türk lirasının değer kaybı ve dövizdeki yükselişin madeni ve kağıt paraların maliyetlerinin kendi değerlerini geçtiğini öne sürmüştü. Yalım, “5 kuruş için 1 lira 56 kuruş, 10 kuruş için 1 lira 70 kuruş, 25 kuruş için 2 lira 16 kuruş, 50 kuruş için 3 lira 66 kuruş ve 1 lira için 4 lira 42 kuruş ham metal harcaması yapıldığını” söylemişti. Yalım Merkez Bankası ve Darphane’nin yeni para basımına hazırlandığını iddialarını paraların maliyetinin artmasına dayandırıyor.
Teyit para maliyetleriyle ilgili Yalım’a da ulaştı. Daha önceki maliyet hesaplamaları o zamanın dolar kuru ve Londra Metal Borsası’nın metal fiyatlarına göre yapılmış. Ancak yeni hesaplamalarını Merkez Bankası’nın 1 Temmuz 2022 tarihli bozuk para metal ihale fiyatlarına buldukları ve ona dayandırarak yaptıklarını iletti.
Buna göre Yalım, güncel dolar kuru da dikkate alındığında, “5 kuruş için 1 lira 14 kuruş, 10 kuruş için 1 lira 24 kuruş, 25 kuruş için 1 lira 57 kuruş, 50 kuruş için 2 lira 68 kuruş ve 1 lira için 3 lira 23 kuruş ham metal harcaması yapıldığını” söylüyor.
Özkan Yalım'ın konuyla ilgili hesaplaması
Yalım, Teyit’e Merkez Bankası’nın yeni para basımı ile ilgili çalışmaları olduğunu bildiklerini ancak seçim öncesi hükümetin yeni madeni ve kağıt para basımına sıcak bakmadığını ve bu konuyu askıya aldıklarını söyledi. Yalım birçok ilde artık 5 TL’ye simit bile alınamadığını, 200 TL’nin banka işlemlerinde yetersiz kaldığını ifade ediyor. Türk Lirasının değer kaybettiğini daha büyük değerde kağıt para basımının, 5 ve 10 liranın madeni para olması gerektiğini vurguluyor.
2021 yılının Aralık ayında 50 kuruşu üretmek 50 kuruştan fazlaya mı mal oluyor başlıklı çalışmada o dönemki dolar kuru ve verilere dayanarak 50 kuruşun maliyetinin 1 TL’yi bulduğunu tespit etmiştik. Şu anki dolar kuru göz önüne alındığında bu maliyetin daha da arttığı söylenebilir.
Teyit CİMER yoluyla yeni madeni para hazırlanıp hazırlanmadığı sorusunu Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü'ne de iletti. Darphane başvuruya verdiği yanıtta yeni bir kupür olarak madeni para üretim çalışmalarını başlatmış olduklarını belirtirken üretilecek madeni paranın nominal değerinin kesinleşmediğini vurguladı. Kurum, üretilecek paranın kimyasal ve fiziksel ölçülerinin tedavüldeki paralardan farklı olacağını da ifade etti.
Merkez bankası ise “Bankamızın yeni bir banknot kupürü basımı yönünde bir çalışması bulunmamaktadır” yanıtını verdi.
Mevcut madeni ve kâğıt paralar
Madeni paralar Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından; kâğıt paralar ise Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından basılıyor. Dolaşımdaki madeni ve kâğıt paralara Darphane ve Merkez Bankası’nın internet sitelerinden ulaşılabilir.
Şu anda E9 emisyon grubu banknotlar dolaşımda olup altı farklı kupür değeri ve tertipten oluşuyor: 5, 10, 20, 50, 100 ve 200 Türk lirası.
1 Ocak 2009 tarihinde dolaşıma çıkan Dokuzuncu Emisyon grubu banknotlarla beraber Türk lirasından “yeni” ibaresi kaldırılmıştı. Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk banknotları 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1000 liralık kupürlerden oluşuyordu.
Birinci emisyon grubu banknotlar 5 Aralık 1927’de tedavüle girip yaklaşık bir sene sonra dolaşımdan çekilerek değerlerini yitirmişler. Günümüzde kullandığımız madeni 1 Türk Lirası ile 50, 25, 10, 5 ve 1 Kuruşlar da 1 Ocak 2009 tarihinde tedavüle çıkarılmıştı. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk madeni paraları 1924 senesinde basılmış olup 100 para, 5 kuruş, 10 kuruş olmak üzere 3 paradan oluşuyordu.
Yeni madeni ve kâğıt para basımı iddialarının arkasında enflasyon, Türk lirasını hızla değer kaybetmesi, paraların maliyetlerinin kendi fiyatlarını geçmesi gibi sebepler var. Ancak yetkililer bu konuda herhangi bir çalışma yapılmadığını söylüyor.
Öte yandan bazı ekonomistler bu şartlardaki bir ekonomide yeni para basımının muhtemel olduğunu ancak seçim öncesi yetkililerin böyle bir harekette bulunmalarını düşük bir olasılık olarak değerlendiriyor. Ancak hem iddianın geleceğe dönük olması hem de yeni para basımına dair elimizde yeterli kanıt olmadığı için yazımız sonuçlandırılamadı kategorisinde. Konu hakkında yeni gelişmeler olması ve somut veriler elde edilmesi durumunda analizin sonucu değişebilir.
